“Xas ma xuṣṣeɣ deg wallen, d aderɣal ur lliɣ-ara”

Partager

Saɛid Ḥammum d aselway n tiddukla n yimaɛder d yemddukal-nsen n temnaḍt n Wizgan. Xas akken iruḥ-as yiẓri, i wala axir n wiyaḍ abrid yessufuɣen ar tafat. Iwala s wul-is ayen ur walan ara wiyaḍ s wallen-nnsen. “Timuɛḍert” ur t-tcekkel ara, ur t-tessefcel ara. Ibedd s lqedd-is i ddunit, yeṭṭef afus i twacult-is almi tt-yessaweḍ ɣer lber n laman. Ur d asyenni ara “dayen tura ad rtaḥeɣ”, yelha-d d yiɣeblan n yimeɛḍar, yessebded-d tiddulal ara ten-ijemɛen. Nemlal-it, ussan-a, nemmeslay yid-s. Atan d acu i d aɣ-d-yenna :

Aɣmis n Yimaziɣen : Anwa i d Saɛid Ḥammum u d acu n sebba n tiderɣelt-ik?

Saɛid Ḥammum : Luleɣ-d deg waggur n yulyu 1956, di taddart n Wizgan, di tallit n tegrewla, dɣa ass-nn i seryen axxam n Muhend Welḥaǧ, deg lawan-nni yuget laẓ d lḥif. Kreɣ-d am nnek am tezyiwin-iw. Ass-mi sɛiɣ 18 wagguren di laɛmer-iw, d tallit n tegrest, yemma wwin-tt lɛesker ɣer tejmaɛt n taddart am tlawin niḍen. Dɣa yiwen uxabit yeddad d lɛesker n Fransa, yefka-asen tikti akken a yi-ksen fell-as i waken ad-zzenz, imi sɛiy 04 n laɛmum-iw d imjuhad. Yemma teqbel a yi-teǧ d amecṭuḥ ɣef udem n tlelli ula ad-tezenz. Teǧǧa-yi nekk d 02 watmaten-iw d imenṭaḥ, yiwen yesɛa 07 n yiseggasen wayeḍ 04 n yiseggasen, tturaren di tɣarɣart n wexxam tabaɛey-ten s deffir, ɣliɣ ɣef qaru ɣer lkanun. Assen I tbedel tudert fell-I, ttṣuɣuɣ, atmaten-iw ulr-zmiren ad-xedmen kra, qqimaɣ azal n 10 n dqayaq sufella n tqaṛumt yerna ɣef udem. Yiwet n temɣart d tajarett-nnaɣ, nna Feṛṛuja At-Ɛli, tesla-d i ussuɣu, tuzzel-d tekkes-iyi-d, maca ifut lḥal, imi allen-iw wwant di lkanun.

Amek i muggren imawlan-ik tawaɣit yeḍren yid-k?

Tawaɣit yeḍṛan yid-I teseqlalaḥ imawlan-iw aṭas, thus-iten tyita, yal ass ttezmen deg imman-nsen. Di tallit-nni n ṭrad, kra n tlawin nnant i setti (Jida) akken ayi-cegɛen ɣer Fransa, imi yuɣ lḥal baba yunnag ɣer din. Setti teqsed imjuhad, tenna-yasen s wayen yellan, maca uggin ad-ṛuḥaɣ ɣer Fransa, nnan-as-d ad-idawi dagi di tmurt, xedmen-iyi 03 n tikkal dwa i wallen-iw, maca deg-asen yura Rebbi akken ad dreɣlent wallen, maca ḥamdullah, ttwaliɣ s wallaɣ-iw.

Yuɛaṛ aṭas win mi dreɣlent wallen, maca keč muḥal tfecleḍ, ḥkkud ciṭuh ɣef amek tesɛeddaḍ tudert-ik ?

D tidet yuɛar aṭas win ur nesɛi iẓri, maca nek ḥamdullah ulac d acu iyi-ḥebsen di tikli, deg umennuɣ-iw, qeblaɣ ayen iyi-d-yefka Rebbi, u netta ur yeffek-ara afus deg-i, muḥal yeǧǧa-yi. Tedduɣ d warrac n taddert-iw, d tnuda-w akked yemddukal-iw. Imawlan-iw muḥal seḍḥan yis-i, suffuyen-iyi ɣer berra, tedduɣ ɣer tmeɣriwin, ɣer lexla, ɣer temdint, ddiɣ yid-sen anda bɣun ṛuḥen. Dayen iyi-ǧǧan snaɣ merra ibardan, kraɣ-d ur-ḥusseɣ-ara s lexṣaṣ sɛiɣ, turaraɣ, tqeṣiṛaɣ,cennuɣ d yemddukal-iw, tudert-iw ur-temgarad-ara ɣef tizya-w. Mbaɛd timmunent, muḥal kecmaɣ s aɣarbaz i ittewxeṣen i yimaɛder ɣes akken tettewnnefk-iyi tegnit deg seggas n 1966, anda niqal ayi-cegɛen ad-ɣreɣ deg uɣarbaz n yimaɛer id-yezgan di tama n Lɛacur di Lezzayer tamanaɣt, macda yemma tegguma ad-tefraq fell-I,d tagi id tassa n tyemat. Syen deg seggas n 1980, deg aggur n maggu zewǧaɣ, aggur kan uffiɣ-d axeddim. Xedmaɣ taḥanut n yissufar n wučči, farzaɣ idrimen u snaɣ ad-rraɣ ssarf, rnu imezdaɣ n taddert-iw ttɛawanen-iyi aṭas, ttaɣen ɣur-i. Mbaɛd 03 n yiseggasen, ubayen deg seggas n 1983, kecmaɣ yer luzin n yibaliyen “ ENABrosse” I ittewxeṣen I idarɣalen id-yezgan di temdint n Tizi-Wezzu, xedmaɣ 26 n yiseggasen, tuɣal luzin-nni teɣlaq I lebda deg seggas n 2009.

Amek ik-d-tusa tekti txelqeḍ-d tiddukla n yimaɛder?

Deg ass-mi snaɣ d acu id nffaɛ-iw, ttxalaṭaɣ deqs n tiddukliwin, akken i kecmaɣ di kra, imi lliɣ d aɛeggal n tiddukla n yidarɣalen n Tizi-Wezzu, maca wallaɣ lexṣaṣ meqqren di temnadt n Wizgan deg ayen icuden ɣer izarfan n yimaɛder. Dɣa deg 22 ɣuct 1998, lliɣ d inebgi n Radyu taɣelnawt n teqbaylit (Amaṭṭaf wis 02), di tedwilt n Xadiǧǧa Cixi akked ǧahida, asentel n tedwilt “ D amsebrid mačči d amenṭaṛ. Din i yid-tusa tekti, graɣ-d srid tiɣri akken ad-nexlaq tiddukla n yimaɛder d yemdukkal-nsen n temnaḍt n Wizgan, maca tiddukla tḍul, ur d-tlul-ara imiren. Cfiɣ yiwen n wass, imḍebren n tɣiwant n Wizgan heggan-d ilmend n wass aɣelnaw n yimaɛder, ass n 14 maɣres 2000, deg uɣarbaz alemmas Hammadi Muḥend Saɛid n Wizgan. Rruḥaɣ melba tinubga, akken wḍaɣ, yiwet n teqcict tugi ad-kecmaɣ. Nniɣ-as d acu-t wass-a, d acu i tagnit? Tenna-id ass-a 14 maɣres ass aɣelnaw n yimaɛder. Dɣa uɣalaɣ nniɣ-as; ihi kem ad-tefɣeḍ a yi-teǧǧeḍ amḍiq-im, imi kem mačči d tamaɛdurt, ur kem-taɛni ara temsalt. Kecmaɣ nnig wul-iw, imi llan merra yemdanen ala imaɛder. Dayen iyi-fkan tabɣest akken ad-nexlaq s lɛejlan tiddukla n yimaɛder d yemddukal-nsen, anejmuɛ amenzu yella-d ass n 29 maggu 2000, cfiɣ llan 12 n yimaɛder akked 03 n yemddukal-nsen. Imiren I nebda nettazal sya u sya I usenṣeb n tiddukla, dɣa ass n 03 furar 2001, tiddukla-nnaɣ tesɛa lekwaɣeḍ s wudem unṣib

Di 2001 ar tura, deqs n yisenfaren i txedmet, tzemreḍ aɣ-d-tiniḍ amek id-wwit amecwar, almi id-tewdem ɣer wannar-agi ?

Di tazwara, ad-rraɣ tajmilt I uselway n tɣiwant n Wizgan n tallit-nni mass Muḥend Aɛrab Kessai, iɣ-d-yefkan axxam naɣ lemqar n tiddukla deg “Ex S.A.S” n Wizgan, acu kkan di 2001 d tafsut tabarkant, yella laxṣaṣ meqqren di lxedma, leqdic ur iteddu ara akken iwata. Maca di 2005, nebda leqdic iṣeḥan, tiddukla n yimaɛder nerra-tt n temnaḍt n Wizgan ideg ttekant 04 n tɣiwanin, ger-asent; Wizgan, At-Zikki, Illulen Umalu akked At-Yeǧǧar. Asenfar amenzu i nexdem, njared merra imaɛder n 04 tɣiwanin tesɛa temnaḍt n Wizgan, anda i neqsed ixxamen n tɣiwanin iɣ-d-yefkan lejridat n yimaɛder, syen neqsed tudrin, netruḥ axxam axxam, nesteqsay ɣef yimaɛder ur nettewjared-ara, anda id-nuffa nnig n wezgen n lejridat iɣ-d-ffkan di tɣiwanin, imi nutni fkkan-d azal n 450 n yimaɛder, nekni nerna-d 574 niḍen, laḥsab unṣib yuɣal 1024 n yimaɛder i tesɛa temnaḍt naɣ dayra n Wizgan. Dayen iɣ-idegren nettnadi d acu id asenfar amenzu ara-nexdem, nuffa-d illaq anexdem aɣerbaz n yimaɛder (CMP). Di 2008, yiwet n tudsa n lurup (ONG 02), tgger-d tiɣri i usbeddi n yisenfaren ilfayda n yimaɛder, dɣa nerra i teɣri, asenfar yettwaqbel s wudem unṣib, u d asenfar id-yesqamen 600 melyun sentim, 80% txelleṣ-iten tiddukla n Lurup, 20% d lemɛawnat n yemḍebren n tɣiwanin n lwilaya n Tizi-Wezzu akked iɛarḍiyen. Dɣa imḍebren n tɣiwant n Wizgan fkkan-d aɣarbaz amezwaru n taddert n At-Sidi Amar I ittewɣelqen, tura nxeddem deg-s.

Acu n yisenfaren niḍen i txedmet ?

Aseggas n 2010, nxelqed asenfar niḍen, tagi d leqraya i merra imaɛder “ L’Education exclusive “, annact-a d amaynut di temnaḍt n Wizgan, imi aṭas n yemdanen ur uminnen-ara dakken amaɛdur ad-yuɣal ad-yeqqar deg yiɣarbazen n baylek. Maca ɣer-nnaɣ annect-a mačči d awezɣi, nwala imaɛder yeqqaren deg uɣarbaz isen-ittewxeṣen (CMP) di 2008 almi d 2010, zewṛen, aṭas deg-sen id-yukkin, dayen iɣ-yeǧǧan numen s usenfar-agi. Nebda tazla, nerwa laɛtab d lmerta, nesuddus-d timliliyin n usaḥbiber d usaɛlem ɣef leqraya n yimaɛder, isaragen, asenɛt n yisura d waṭas niḍen. Dɣa ad-farsaɣ tagnit ad-rraɣ tajmilt i imejjayen d yiselmaden I ittewxeṣen iɣ-d-yefkan afus n tallelt, imi nelḥa aṭas ɣer zdat, newweḍ ɣer yeswi-nnaɣ. Dula teqbel asenfar-agi n leqraya n yimaɛder deg iɣarbazen n baylek, annect-a ibban-d di tnaɣlaft n ttrebga id-ixelqen tizeɣwa i ittewxeṣen i yimaɛder. Asenfar wis ssin, nexlaq-d aɣerbaz amecṭuḥ i uɛiwen n yimaɛder di lxedma (Centre d’aide par le travail), anda i nesbed 0» n yisakwanen unṣiben i yimaɛder yesɛan nnig n 17 n yiseggasen, isakwanen-agi ( Les ateliers) ad-nnaf deg-sen lxedma n yibaliyen (Brosserie), Axaṛaz nnaɣ win ixedmen isebbaḍen d lexedma di tebḥirt, u ɣas akken ibban-d lexṣaṣ maca asenfar iteddu yettkemil, nteddu akken nufa mačči akken nebɣa, rnu yeqqar yenzi aḍar I teddun yeṣawaḍ.

Acu n lexṣas yellan ?

Mačči d yiwen wuggur, gten aṭas. Di tazwara, ur nesɛi-ara aṭas n lewsaɛ ideg ara nexdem, nxeddem di ddiq, si tama niḍen ibban-d lexṣaṣ deg allalen n lxedma, akken id-ibban wuggur n yiselmaden n lḥirfat-agi id-bedraɣ, am isebbaden d ibaliyen, dɣa ttewḥetmaɣ akken ad-xedmaɣ snat n lexdayem, d aselway n tiddukla, u d aselmad I ittewxesen deg usuffeɣ n ibaliyen, imi ala nek i yellan. Syen i tebɛed wuggur niḍen, wagi d azenzu n yibaliyen I xedmen imaɛder deg uɣarbaz, ur-nesɛi ara lekwaɣeḍ (Les factures) swayes ara nezenz. Akka tura nesɛa 3400 ibaliyen qqimen ur nzin-ara. Maca muḥal nefcel, ankemmel lxedma n usenfar-agi lemɛana n yimaɛder deg uxeddim, imi kra n tawilat d wallalen llan, si tama nidwaɛden-aɣ kra n yiselwayen n tɣiwanin, am Wizgan, Ifiɣ d Yillulen n Umalu akken aɣ-d-fken tizeɣwa ideg ara nesbed asefar-agi ( C.A.T) s wudem unṣib.

Amek d-yettili leqdic gar-awen d tenmahla n ttrebga ?

Leqdic icuden ger-aɣ akked tmahla n trebga d win igarzen aṭas, imi fkan-aɣ-d aṭas n wafud I usebɣes n waḥric n trebga n yimaɛder, xarsum deg ayen icuden ɣer usenfar “ Leqraya i merra “ naɣ “L’education pour tous», anda tamahla n trebga tesbed 03 n wussan I useggas anda I nxeddem timliliyin meqqren akked iselmaden I ittewxeṣen.

Acḥal n yimaɛder i tetabaɛet ?

Zik netabaɛ 218 n yimaɛder di temnaḍt n Wizgan, tura nessaweḍ ɣer 1027, d laḥsab I yullin s waṭas, imi aṭas n yemdanen i yumnen s wayen I nxeddem.

Acu n wassaɣ i tesɛat akked tiddukliwin n tmura n lbarani?

Nniɣ-d di tazwara dakken asenfar amenzu i nessuli, nexdem-it akked tiddukla n Lurup, syen nuɣal nekcem s lxedma akked tiddukla tagreɣlant n yimaɛder, iɣ-iɛawnen aṭas deg usbeddi n deqs n yisenfaren id-bedreɣ di tazwara, si tama niḍen tiqedemt (L’Ambassade) n tmurt n Fransa, nexdem yid-s asenfar n lemɛawna ɣer uxeddim (A.T naɣ (Aide au Travail). Akken I nexdem tura yiwen usenfar akked yiwet n tiddukla n yimaɛder (PCPA) I teselḥay tiddukla NADA, wagi d asekfel n waṭan n laɛqel, anda I nexdem yiwen n wexxam n tujya ɣef dema, annect-a yella-d s tallelt n tmahliwin n tmetti d tezmert n lwilaya n Tizi-Wezzu.

Yettkemmil deg usebtar

Amek id-yettili ukewen n yiɛeggalen n tiddukla-nwen di tmurt-nnaɣ d tmura n lbarani ?

Deqs n yiɛeggalen-nnaɣ i nceggaɛ ɣer tmurt n Fransa xedmen-d tannant n ukewen ɣef imaɛder d izarfan-nsen, akken I nettceggiɛ yal seggas kra n yiɛeggalen n tiddukla-nnaɣ ɣer temnaḍt n Tipaza, I ukewen-nsen di trebga i ittewxeṣen i imaɛder (Education spésialisé), si tama niḍen nettxelliṣ tannant n ukewen iɛeggalen-nnaɣ deg iḥricen yemgaraden ɣer wid ixedmen imman-nse (privé), akken id-nettawi ɣer uɣarbaz-nnaɣ iselmaden d imejayen I yettewxeṣen xedmen tannant n ukewen ama i ixeddamen n uɣarbaz ama i iɛeggalen n tiddukla.

Acḥal akka tura n ixeddamen yesɛa uyarbaz n yimaɛdar-nwen (CMP) ?

Nesɛa 28 ixeddamen, tuget deg-sen d tiḥdayin (timejayin n tnefsit d tid i ittewxeṣen deg lahdur), acu kan d tamahla n lumur n tmetti n lwilaya n Tizi-Wezzu iɣ-d-yefkan afus n tallelt, s tikci n les contrats (D.I.S) (P.I.D), u d nutni I yettxelliṣen ixedamen.

Tura anef-aɣ ciṭuḥ i uḥric-agi n tmeti, imi berra n waya tkecmeḍ s tehri ɣer wannar n tẓuri di temẓi-k, amek i d-telḥiḍ amecwar ?

Si temẓi-w ḥemlaɣ taẓuri, cfiɣ tedduɣ d amecṭuḥ d yelmeẓyen n taddert-iw, imi ara cennun s tgitaṛin-nsen bera naɣ di lexla. Cfiɣ deg seggasen n 1979 / 1980, rruḥaɣ ɣer Radyu taɣelnawt n teqbaylit (Amaṭṭaf wis ssin), ɣer tedwilt iɣennayen n uzekka, dɣa Muḥamed Racid akked Ḍrifa nnan-iyi-d acu n tezlit ara d tecnuḍ? Nniɣ-asen “ Iḍelli id-nlul, neɛya ur nessin ddunit ” d tizlit xedmaɣ nek. Dɣa nnan-d mačči ass-a tagi, cnu-d tizlit n Lewnis n At-Mengellat. Cniy-d tizlit “llulaɣ-d wḍaɣ d ilemẓi», syen nnan-d rruḥ tura mbaɛd akin-nceggaɛ. Dɣa ḥṣiɣ bli muḥal ayi-d-cegɛen, imi di tazwara uggin tizlit-iw, deg assen xedmaɣ tizlatin imman-iw kan.

Tzemreḍ ad-bedred kra n tezlatin-inek ?

Tamezwarut “Uqbel ad-nlal naɛya, urɛad nessin ddunit», “Lukan tura ara d-lallaɣ, as-inniɣ I Rebbi xaṭṭi” , “Ayitbir bedd-as ɣef ṭṭaq” , “Assif meqqren” , “Wissen” , “Gmu deg issem” atg…

Ɣer tama n ccna telliḍ ger wid yeṭfen deg yiwen n wansay yesɛan azal meqqren, wagi a azenzu n lḥeni. Amek ik-d-tusa tekti ?

Zik gten wid yeznuzuyen naɣ i yettawin lḥeni, xarsum di temnadt-agi n Wizgan, maca deg seggasen n 1990 irruḥ qrib yengar wansay-agi, imi imɣaṛen yeznuzuyen lḥeni fukken, wa yemmut wa ur yezmir, yella tallit-ni yiwen n yilemẓi yeznuzu lḥenni s ssuma ɣlayen, dayen i yeǧǧan imdanen wexṛen I wansay-agi maca mačči seg ul. Deg akken i walaɣ ansay-agi i teddu deg ubrid n ngar, nniɣ-as i yiwen n wamddakel-iw d amedyaz akken anxeddem lḥeni am zik, yerna baṭel. Dya I tewqennaɛ, nebda leqdic deg seggas n 1992, di taddert-nnaɣ Wizgan, syen netruḥu ɣer waṭas n tudrin d temnaḍin niḍen, u nesawed nxeddem nnig n 100 n tmeɣriwin yal anebdu. Dayen i yesefraḥen imi ansay-agi yebda yettuɣal-d di deqs n temnaḍin, amedya di tɣiwant n Yillulen Umalu, ḥebsen ansay-agi n lḥeni deg seggas n 1966, tura yuɣal-d.

Awi-d yiwen seg isefra-inek

Xas ma xuṣṣaɣ deg allen

D adarɣal ur lliɣ-ara

Xas tesɛeb fell-I tikli

Maca ur ḥebseɣ-ara

Taɛekkazt tezga yid-i

Syes id-ttafaɣ iẓṛa

Am nek am Izzayriyen

Ukkaɣ di lebni n tmurt-a

Sɛiɣ idamen n wudem

ɛiɣ tayri yettḥussu wul-iw

Mebla lemziya-nkent a yallen-iw

Skud yeǧhed wallaɣ-iw

Awal-ik n taggara ?

Ad d-ggreɣ tiɣri i telmeẓyin d yelmeẓyen akken ad-sɛun asirem d tebɣest, ad-sudsen imman-nsen I uzeṭṭa n tdukli ger-asen, imi qaren zik taddukli teḍmen lɛez, ma neddukel an-iɛziz,a nexdem tamurt-nnaɣ imi ala tagi i nesɛa, rnu tudert d amennuɣ.

Tadiwanit n Islam Bessaci

Partager