Azal n tira di tmedyazt n teqbaylit

Partager

Taɣerma d asmed n leɛwayed tekseb yiwet n timeti , yiwet n tamnaḍṭ, yiwen ugdud, , yiwet n tmurt di yal aḥric iccuden ɣer tudert am ddin, , trebga, tasertit, taẓuri, tamusni, tusna. Tiḥajurin s wacu bedden iɣulad n taɣerma, tɛeddin si tsuta ɣer tayeḍ s demma n leqraya akked d ttrebga. Ahat ttawil amezwaru yeṣawaḍen inumak n tɣerma n yal agdud si ljil ɣer ljil d-idlisen akked d tira am akken id yenna Franklin Roosvelt : « adlisen d tafat yeskanayen iberden i tiɣarmiwin » . Amedya –agi kan weḥdes, yesbganed azal tekseb tira deg uḥareb ɣef timeti, ɣef iɣerfan, ɣef cetla amer att-id isami nger. Di tmurt n tmazɣa amur ameqran n wayen i d-turew tidemi n timeti ,izemren ad yilli d asafer neɣ d tanfust i usbeddi n laṣel akked d taɣeṛma , yella d imawi ur isenned ara ɣef izmamen ara t-yesmenɛen si tmattent. Aya yesewham, acku awal n tira yella di tutlayt n tamaziɣt di yal tantala si zik n zik . Amek isen-id iban , ihi imi akka, ubrid i yimedyazen n teqbaylit tadyant-agi n tira ?

«Tikelt-a ad heǧǧiɣ asefru/ ncalleh ad yelhu/ad innadi deg luḍyat. Win id-as yeslan ad at yaru /ur as iberru/win yellan d lfahem yeẓra-t ». S yifyer-agi, i-as tewwi tawkilt yesenṭaqen imedyazen, i-yebda Si Muḥen u Mḥend abrid-is deg unnar n tsekla. Xas akken asefru yella s wudem amawi , Si Muḥend iwaked ɣef azal n tira (win id-as yeslan ad at yaru). Meḥsub ad yeḍbaɛ di lkaɣed, at jemɛen yisekilen akken ad yegri i leslaf imi di lbal-is yeẓra ala tira i yettaggen leqrar i wadif n wallaɣ. Ifyar –agi n Si Muḥend ( waḥed-sen kan mebla ma nesuget awal) nezmer a nefhem belli imedyazen n tsekla n teqbayliy( xas tamedyazt –nsen tella d timawit) ggen azal i tira acku ẓran belli kra yenna yimmi, mayal ur yensix deg adlis , du leqrar at yeddem waḍḍu, ad yeblaɛ di lbir n tatut. Tikti-agi( i d- yufraren si zik yakka ɣer Si Muḥend u Mḥend) mazal nettmagar-itt ɣer ass-a n wussan di tmedyazt teqbaylit tatrat imi aɣbel n yiḍeli mazal-it d win n wass-a daɣeni. Aya yettbaned allen ilaq deg yifyar-agi id yenna Muḥya ; « ayen rriɣ mačči d awal / mi tenniɣ yeddem-it waḍḍu » neɣ am akken i d-yesefra Lunis Ait Menguellet : « zik wa iheder-itt wayeḍ/ ass-a di lkaɣeḍ/ att-id affen inegura ».

Ihi am yiḍeli am ass-a aɣbel n tira d win iceɣben imedyazen n teqbaylit s waṭas , acku deg telqay n « Nekk »- nsen, ẓran belli ala ayen yuran ara idumen. Tiɣermiwin bnant ɣef tira . D wa a i d-lqaleb n tudert. Akken yebɣu yecbeḥ uḍris, yeččur d tikta akked d inumak, ma ur yuzil-ara ɣef leqlam, ma ur yeccucef ara di tadwet yeɣman, leqrar-is d nger. I lmend n waya , Lunis Ait Menguellet deg usefru-ines « tibratin » yebda ixef n usefru s yifyar-agi : « aha ddem-d astilu/ nekk ak- hedreɣ/ kečč ttaru/ yeččur wul ». Deg yifyar –agi tamawat tuɣal ɣer lebni n usefru izedwen ɣef ssin yamyagen yefkan telqay i lḥewj n tira : « ak nehdreɣ » d timawit, « kečč ttaru » d tira. Lunis yeqqim s teɛmda di reḥba n umadeḥ( ad yehḍer) ma d tasuta tatrart d tin yeɣran( tewwid a ttaru).

Deg akken tira d netta-t i d lsas n yal lebni iccuden ɣer wallaɣ, yenna Yidir : « ay aqcic aras/ ay izimer aksas/ win yebɣan taqbaylit/ ad yisin tira-s ». Lḥawj ɣer tira d usebgen n wazal-is ɣer imawlan n tsekla taqbaylit ibaned di lqern yezrin imi imusnawen n idles –nneɣ gran tamawat d akken aḥric meqren n tsekla taqbaylit yellan d-amawi simmal sseten deg-s isaggasen, i teddu ad yeɣbu. D lxuf amer aktay n lejdud ad yenger wakali yerna ad yeglu s timadit-nneɣ, i yeǧǧan imnadiyen( tikwal s tasuqilt kkan) am Malek Ouari, Taous Amrouche, Jean El Mouhoub Amrouche ( tikwal s snat n tutlayin taqbaylit akked d tafransist) am Boulifa, Feraoun, Mammeri, ad nesxen di lkaɣed tamdyazt taqburt n taqbaylit (id leqḍen seg yimawen n widen id as yecfan) am tin n Si Muḥend u Mḥend, Ccix Muḥend u Lḥusin, Yusef u Qasi, d waṭas nniḍen. Aḥulfu s nger yegunin idles Amaziɣ s umata d win n teqbaylit yakka, ɣef id newwi awal, d win i d-yettuɣalen deg isefra imḥadiyen i d-yenulfan deg isaggasen n 1970 armi d ass-agi. Aya at id nnef deg usefru n Ferḥat Imaziɣen Imula id- as yennan : « akkit a widen yeṭṭsen/ idles-nneɣ la irekku. » neɣ di tayaḍ : « idles –nwen arut/ idles-nwen kan ». Aɣbel-agi n tira mačči d yiwen umedyaz i yecɣeb, deg akka ad nnaf ula d Slimane Azem si Lǧiha-s yenna : « a wid ijebden leqlam/ innit-iyi-d ma tura-m/ ɣef iden i-iɣur zzman », Meksa Abedlkader si tama nniḍen isuɣ : « anda-ken a wid yesefrun/ yesnan ad arrun/ iweẓnan imeslayen ? » , Matoub Lounes netta yenna : « imesdurar n twaɣit/ tawaɣit tezi-asen/ s tifinaɣ yiwwas amer / as nner asnad i tjadit ». Tira s s wudem n « tafrit » neɣ mebla « tafrit » tezga tecɣeb iman n yixfawen n iqbayliyen imi ula deg anziyen iqburen awal –a ( n tira) yesɛa amkan-is . Akka akka, nsel i medden qarren : « ayen yuran ad iɛeddi », neɣ « tira n twenza ur tettweṣfeḍ » neɣ diɣ « akka id aɣ-yura ». Ihi ɣef akken id aɣ d iban, tira d unamek ines si zzman aqbur d ttin i-tezzin di timeti taqbaylit( tamaziɣt), azal-is d win yesɛen ccan. Maca tixidas n umezruy rran tira s tutlayt tamaziɣt ɣer rrif. Ass-a tanugdem tegnit, isekilen ggan tamugent d wawal n teqbaylit (seg assen deg yura Beliɛd Nat Ɛali iḍrisen-is) akked Rachid Alich, Sadi yellan d ibabaten n ungalen imenza s teqbaylit, alarmi d tagnit-n tura deg tira s teqbaylit temmeɣ, tegga nnuba i yemyura akken ad snin ɣef uzrar n tɣerma tamaziɣt ungalen ara yinnin i medden ( leǧnas) nella. Ahat d anecta yakk i-yeǧǧan amedyaz ad yinni :

Aru ma tebɣiḍ ɣef lḥiḍ

Aru anida ik-yehwa

Aru ɣef ayen tenwiḍ

Ḥseb iman-ik d lxelwa

Ait Slimane Hamid

Partager