Amdan yettlal d ilelli. Yettas-d ɣer ddunit akken ad yidir di reḥba n tidmi-ines, di lxelwa n lebɣi-ines . Yettalal-d umdan ( yal amdan) akken ad yegg lemqud i yixef-is. Akken « Nekk » ines ad yegmu ddew leɛnaya n cihwa ines akked tamuɣli-ines . Am umdan , igduden ( daɣen) cetlen-d ddew tara n timunent. Ttilin( yegduden) akken ad ggen lmendad i timadit-nsen. Llan akken ad sallin teɣerma ara yeggen leqrar i tudert –nsen. Ulac agdud yegman ddew uzeglu n yegduden yellan d imsehrasen( colonisateurs) . Ulac amdan yuffan iman-is ma yeceg ɣer tudert taklit ( vie d’esclavage)am akken ulac agdud yuffan lbext-is ma yekcem di lqaleb ajenṭaḍ id as d wwin iɣrfan nniḍen. Akken ad yili yal amdan d aɣerman isefk ad yilli d amunen di tikta-s, di tidmi-s, deg afran n uɣanib n tmedurt-is. Akken ad gmun yegduden di lɛez tewwid ad ggen lsas i tmurt deg ara seftin timusniwin-nsen s tultalyin-nsen. D tilelli n umdan i yesufuɣen ɣer tin n uɣraf s lkemal-is. Iduba yessan imurar n tesnaraft (dictature) ɣef lqum, tthibin tilelli umeslay. Ttkukrun imedyazen, izeminiyen, ineɣmasen. Axṣim-nsen d awal, aɛdaw-nsen d tamunsi. Acu kan, ttun d akken yal asekraf xas ulama yekbel ṣṣura, allaɣ akked tidmi ttafen tibujrutin ansi reglen i lqid isen -id -ẓḍen yimfugal n lbaṭel. Deg unamek n wawal yeqqar umedyaz :
Leṣwar zzin
Tewwurt teɣleq
Ur tettwalin widen
Widen yectaq
Iɛec lesnin
Ussan ttin
Lebɣi-s yeɛraq.
Lebɣi n yal ameḥbus d tilelli ! asfilet-ines d terewla. Alas( devoir) n yal anekruf d aseɣras n leqyud it yurzan. Tugdut ur ilaq ara ad teḥnunef zadt n umnar n tasnaraft . Tugdut ( limer d lebɣi) ur tqabel ara tilisa am akken id tt-id yenna Georges Kiejman (yellan d abugaṭu u d aneɣlaf di tmurt n Franṣa) : « tugdut ur ilaq ara ad temderkel ɣef tiderit neɣ a tteknu zdat n rehba n uskaraf ». Ɣer wid yumnen s tikta ɣef acu ttnaḍaḥen, lḥebs ur yeffir ara. Ẓran acu iten yegunin assen deg uɣen abrid yeswanen. Snan rehba leḥbus. Snan acu yegunin win yeɣlin deg tasraft-is. Amek id liḥala win ɣef zzin leḥyud n uskaraf d yiwen usental ɣef i d- tewwi aṭas tamedzyat teqbaylit. Ɣer Lunis Ait Menguellet ( ijerben lḥebs s timad-is) yesmelslid anekruf deg yirfyar agi :
Tebɛeɣ later n win it- yillan
Ṭṭfeɣ abrid at leḥqeɣ
Iḍaren s tikli ḥfan
Ziɣen la tezziɣ tenḍeɣ
Mi nwiɣ wwḍeɣ s ayen yellan
D later –iw ɣed id uɣlaɣ !
Lhejna n umeḥbus tettban akken ilaq deg ifyar-agi. Tugna i d-yefka Lounis d ttin yeɣzen di telqay n yixef n win keblen leḥyuḍ. Ger lebɣi n tilelli akked d tidet yellan, iḍaren (xas lebɣi ɣer tarewla yella) ur yelli s anda ara ṣṣiwḍen. Ixef yeḍha-d yetɛeweq. Tillawt tessa-d terzeg-ines ɣef targit yesbur umeḥbus. Deg akken yedreg ubrid n yimal fell-as tikwal ala urif i s-wacu yezuzun lɣiḍ deg ayeg akken it-gren wussan . « Ah ya ddin qassem » d yiwen usefru deg Muḥya yekcem tidmi n unekruf, akken aɣ immel tirga-ines , lɣiḍ-ines , asḥisef-ines , lefqɛa deg ayeg akken yella  ,; imeṭṭi yesureg teɣzi n wuḍan :
D ameḥbus d bu ikurden
Di Lberwagiya
Ččîɣ aɣrum d aberkan
Di Lberwagiya
Tin akken ǧǧiɣ tettru
Mi ɛeddan leɛwam
Ugadeɣ ad tettu
Ah ya ddin qessem !
Ixef n umekruf ( ɣef i qeflen wussan) icereg. Cčen-t iɣisan. Ṭlam id -as d yezzin yesrewl-it ɣef ayen yellan, ɣef ayen id yettnulfun. Yesxel tagit d tidet. Yeseḥluli amejed akked usirem. Tanekra ines d arajraj, tanafa ines d asderbez. Yekcem umeḥbus tamda n yiman-is. Amwanes-isd agassen-is ( lejruḥ-is) . Arfiq-is d tili n yixef-is. Ackal it-yurzen yeṣɛeb i tulya. Qqaren ( Leqbayel) win yeqqes uzrem yettaged aseɣwan ! Ahat d liḥala-agi i d-yerra Lounis Ait Menguellet deg yifrar agi :
Lwerd ma tecbeḥ ṣṣifa-s
Ass-a ur di yeɛjib a temuqleɣ
Ma ẓriɣ afus s umeqyas
Siwa ackal id tt-mektayeɣ
Ur ttnadit ɣef sseba-s
Innit kan a medden ttɣaḍeɣ !
Deg akken zrin wussan, mebla udem mebla lbena, ameḥbus yegguni isalen ad yekken si beṛṛa. Isalen ara s’id yeggen imraren ara ticudden ɣer tudert, ɣer usirem n tudert . Di lweḥc n timedwa n tussaft ( solitude) yettcewhi tifeswin i d-yesnulfuy deg allaɣ-is amer yisent ad iqazem ihudem yeẓden tasa-s. Ul-is di ccew ihujer yuunad ɣer taddart-is. Ɣer irfiqen n ṭemẓi. Ɣer widen yebɣa lxaṭer-is. Inid n lexyal yewwi-t ɣer wid yeǧǧa deffir-as. Lhewel yettidir unekruf yesneɛet-it –id Matoub Lounes deg ifyar agi yeqazen ixef , yettcelihen tiswin :
Limer zmireɣ ad snesreɣ
Di lɛid a nbedeɣ ɣurwen
A nesseɣ aken-ɣefreɣ
Ay imewlan aɛzizen
Di tafat mi ara nbedeɣ
Xas temcukatem ur wehmeɣ
Mačči d udem si ruheɣ
Ad mililent wallen-nwen.
Seg akken ur yi d- yettɛqel
Mmi ad yerwel felli
Temeṭut-iw n leḥlal
Wissen kan ma ad temekti
Ad asen-sxerbeɣ lecɣel
Ad asen-yeɛreq wawal
Tagara ma nemyeɛqel
Taddart ad teɛjel ɣuri.
Ait Slimane Hamid