Si leqdim n zzman i yeɛna umdan tira. Yura ɣef yizṛa, yura ɣef yijdi, yura ɣef uglim n yiɣersiwen, yura ɣef ljedra n yisekla, yura ɣef usɣar,yura ɣef lkaɣeḍ. Deg wakken yura , tuɣal tira d azrar yesnin amezruy n yigduden akked talsa akken ad d-yegri i lebda d awezɣi ad yeddel uɣebbar n tatut. Yal yiwen( yal aɣref) yesnulfa-d i tutlayt-is isekkilen ara idebɛen inumak n umeslay akked tutlayt akken ad ilin d inigan n tudert-is. Tira n yal agdud, tessa abrid i usenulfu, i tnegmit alarmi terra lmenṭeq d tasekla.
Tasekla akken i tt-id- yessefra Charles Du Bos : « d tidmi yettemmalen tahuski n tafat ». Yis ( tasekla) i nezmer ad nekcem ɣer tuffirin yedreg umezruy( unṣib) n talsa. S tsekla nezmer ad nedlu ɣef yiferdisen yessufeg waḍu n tatut nnig cfawat. Timsirin i d-teǧǧa yal tmeti, ixef-nsent yella deg wayen yuran d ungal neɣ d tullist. Ahat d ayen –nni i yeǧǧan Roland Barthes ad d-yini : « xas tasekla ur tesselmed ara tikli, lameɛni tella am ubeḥri tessutur turet akken ad ttidir ».
Mgal isnarafen, mgal tamuḥeqranit, mgal inekcamen, mgal lbaṭel, igduden n ddunit meṛṛa sbedden tasekla d aɣalad ara iḥejben iseɣ, ara izerben ɣef tsuqas n nger. Ixef n yal agdud , yufa leqrar di tira, yufa lemnaɛ di tsekla. Yeqqar Ilya Ehrenbourg deg unamek n wawal : « tasekla ur tettbeddil ara lqaleb n tudert, meɛna tettbeddil tidmi n wid ilasen i lqaleb-nni ». Ahat ɣef aya, di yal tallit ɣer yal lqum, llan yimyura, tella tsekla.
Tasekla urǧin tekni i lḥebs n tlisa. Ulac ifergan ara ireglen fell-as abrid. Tasekla tettinig seg ugdud ɣer wayeḍ, tettresṣi leqrar deg wul n yal amdan akken ibɣu yella yidles-ines, neɣ ddin ines, neɣ ansay-ines. Tasekla tekka-d nnig leqyud n teɣzint, tessen ad tenǧer iberdan ɣer yixef akken ad as-tini : « uqbel ad tiliḍ dayen nniḍen, telliḍ d aferdis s wazal-is di talsa ». Tidet n wawal tella deg wamek akken i tt-yenna Ben Okri : « tasekla ur tesɛi ara iswi-nniḍen neɣ tawenza nniḍen , bexlaf tin ɣef id- tlul . tella akken ad tezg d trika i talsa ». Annect-a d wayen nniḍen yesṣaweḍ igduden ɣer uɣbalu n liser, ɣer tala n tmusni, ɣer lbir deg leɛwanṣer ttfeggiḍen d tayri. Tasekla yebḍan d iḥricen( tamedyazt, timucuha, tinfusin, tullisin, amezgun, ungalen) tessemlal amdan d yiman-is. Terra ixef d win yettnadin ɣef leqar n Nek- ines akken ad yaf rreḥba n talwit di lbaḍna n yiman-is. Deg wudmawen n tsekla, ungal yettuneḥsab d taqacuct n tsekla , d taciṭa n useklu n tira. Igduden yeftin, ireṣṣan taɣerma-nsen ɣef tidet, gan azal meqren i wungalen. Deg wakka nettaf d akken tasekla-nsen temmeɣ deg umaḍal meṛṛa. Imyura n yigduden-agi ttwasnen di ddunit meṛṛa . Ayen nnan d wayen uran yettuseqqel ɣer yal tutlayt yellan d tamuddirt deg umaḍal . S tira-nsen, ay anda i aɣ-yuɣ lḥal, nezmer ad nedlu ɣef yixef n ccetla ideg d- nnulfan wungalen-nni. Nezmer ad negzi lɣerẓa n tmeti i d- yeslalen tasekla-nni.
Tasekla tamaziɣt ḥebsen leqrun akked txidas n umzruy deg wudem-is amawi, tesmeɛdez akken ad tuɣal d lemri i ugdud acku tuget n tsekla-agi tsenned kan ɣef tira tawezlant am tmedyazt, inzan, timucuha( ulama anect-a ula d netta s wazal-is). Leqrun hemjen deg wayen i d- snulfan yimezwura-nneɣ, ɣebban-t deg ugni n tatut. Drus-nni i aɣ-id- yeṣṣawḍen ur yezmir ara ad yefk udem aḥeqqi ɣef wamek ddren lejdud-nneɣ neɣ ɣef wamek tella tidmi-nsen neɣ sani i iwehha usekkud-nsen. Nnig waya, tira s tmaziɣt tecced si gar yifassen n ugdud, imi isekkilen yellan ( tifinaɣ) seg wasmi i d- yudef umnekcam arumani armi d tineggura-agi, drus n wid i ten- yessexdamen. Imyura imaziɣen yuran (am Apulée, Ben Xeldun,…) uran s tutlayin tijenṭad . Annect-a yessekcem ccek deg tidmi n tuget n yimaziɣen armi jeɛlen belli tutlayt-nsen ur temzir ara ad tɛebbi ayen i ittezzin di tidmi-nsen. Ɣilen tameslayt-nsen ur tezmir ara ad tekcem tiregwa n tusna akked usnulfu. Di lǧerra n waya, yella-d wayen iwumi qqaren imejjayen n yixef : aɣunzu n yiman. Igduden imaziɣen, ddren liḥala-agi anda iman-sen yemxundeq deg tyersi n uɣunfu n timadit-nsen. Knan i lweɛd, ttun tira- nsen, ttun aktayen-nsen, ttun aɣanib n tudert-nsen, ttun iseɣ n ccetla-nsen. Ttun kra ɣef tebna tnekit-nsen ,armi qrib yeɛreq ula d acu llan neɣ iwumi llan. Di tezrugin i asen- d- yenǧer umezruy ,berra n lebɣi-nsen, ddmen ddin n wiyaḍ, ḍefren taɣerma n wiyaḍ, lsan talaba n wiyaḍ, cnan cnawi n wiyaḍ, uran s tutlayin n wiyaḍ. Kecmen deg yixef n tagut armi rran takka ɣef yisem-nsen, ɣef nnekwa- nsen. Teḍra yid-sen am sker yefsin deg waman i asen-d- nehren yigrawen i d-yekkan ansi nniḍen. Ɣebban tazmert n tmusni-nsen ddaw tduli n meɣrud, rran ṛeza i usehru-nsen, keblen tafat n tmusni-nsen deg usnaraf n ustehzi armi qrib kecmen di talɣa taklit, tin ara ten-yerren ad ttidiren ddaw ugerz n tɣermiwin tijenṭaḍ. Idles-nsen irekkun yuɣal yeḥwaj wid ara yezzuzren abeḥri ɣef tirget, tin mazal yuɣen, yeṭṭfen rruḥ amer ad tecceɛceɛ , ad tefk ifeṭṭiwjen ara d- yessakin ijujaḥ n tusna akked tenfalit i yixef amaziɣ.
Aḥulfu s tmettant yeggunin ccetla, yesmendeg nnif n kra n yimnuda akken ad d-ssuksen ayen i d-yegran di tsekla tamaziɣt seg tuccar n tatut akked ɣebbu. Seg Bulifa ɣer Mouloud Mammeri, ɛeddi ɣef Mouloud Feraoun , Belaid Nat Ali , Jean El Mouhoub Amrouche, Malek Ouary, Taous Amrouche…. aṭas n wayen nnan yimezwura-nneɣ i iɛetqen di tmettant s demma n unadi-nsen akked tira- nsen . I tikkelt tamezwarut, tasekla taqbaylit (tamaziɣt imi leqdic-agi ireṣa leqrar ula di temnaḍin nniḍen n tamazɣa) tekcem adlis, tufa leqrar di tira. Akken ad yihriw usalu ad yuɣal d abrid, tenulfa-d tjerrumt ara igen ilugan i tira. Rachid Alliche yella seg yimezwura i iḍefren abrid-agi imi d netta i issan dduḥ i wungal aqbayli . Asfel, yellan d ungal-is amzwaru, yessawel i wungal nniḍen « faffa ». Sin wungalen-agi, xas di tallit-nni nzan s tufra, ufan tasnufit meqqren sɣur imeɣriyen imaziɣen. Si tama nniḍen, Said Sadi, netta s lijha-s, yura ungal-is awḥid s teqbaylit « askuti » i d- yewwin ɣef txazabiyin i yexdem udabu i yimeɣnasen n yidles akked tugdut di lǧerra n tefsut n tmanyin. Ungal-agi i d -yefɣen nniqal d iḥricen deg tesɣunt « tafsut » yufa abrid akken ad d-yeffeɣ d adlis yufan ṣda meqqren ɣer leqbayel. Amar Mezdad, s tira-s yefkan udem nniḍen i tutlayt akked lebni n wungal s tmaziɣt ikcem annar n ucqirrew s waṭas n wungalen. Amezwaru d « Yiḍ d wass » yenzan akken ilaq. Di zzedwa n tira, yerna yessufeɣ-d ungalen nniḍen am « tagrest urɣu », « tuɣalin », « ass –nni »yefkan lemqud i tira ɣezzifen s teqbaylit.
Simi yettnawal umdan, simi ccihwa n tuččit tettnerni. Tiyersi icudden lebɣi tefsi. Rachid Alliche, Said Sadi, Amar Mezdad llin abrid zdat yimru, seg imir mačči d yiwen wungal neɣ sin i d- yennernan ɣer rreḥba n tsekla tamaziɣt. Abdellah Hamane, yettidiren di Wehran, yella seg widen yuran mačči yiwen neɣ sin n wungalen. Deg wayen akk i d- yessezrareg, nezmer ad d-nebder : « Nnehta tamezwarut, Tismin n tayri, Merwas deg lberj n yiṭij, Yeḍra wayen ur nḍerru, Taɣect n usirem, Tayri yerran amɣar d ilemẓi, Tagrawla d leḥbas ».
Amek i d udem n wungal s tmaziɣt ? Anwi isental i yettnawal ?Anta lɣerza i yeḍfer ? Amek i d udem n tutlayt s wacu iɛebba timsal ? D wagi i d annar n unadi akken ad d-iban yigli i tsekla- agi s teqbaylit. Imyura i d- yegren s annar n tira am Lynda Koudache( aɛciw n tmes) , Louni Hocine( tfuk ur tfuk ara), Hasani Mhemmed( Eli), Djidji Nait ( Meledfel di tmurt n yizwawen) Ait Slimane Hamid( tawenza), Tahar Ould Amar ( Bururu) Abdellah Benhessi ( Titrit d tgellidt) , Said At Mɛamer( Warek d Wasin)…. Mačči d yiwen neɣ d sin. Ungalen-nsen i ikecmen tinedlisin usan-d akken ad inin ljehd n umyag amaziɣ, cbaḥa n talɣa n tutlayt tamaziɣt. D annect-a yakk i d- yewwin ad neqqim i temsalt akken askasi ad yili ɣef tsekla-agi ihudden ifergan n uglugel akken ad d-tini : lliɣ.
Ait Slimane Hamid