Win yeqqes uzrem yettaggad aseɣwan id yeqqar unzi s teqbaylit. Tayri d yiwen uḥulfu yettaɣen amkan deg ul n umdan i wakken tikwal a t-yawwi ɣer ugni n lehna neɣ tikwal nniḍen ɣer tebḥatin n lemḥayen. Di yal tamurt, ddew yal igenni amdan (d argaz neɣ d tameṭut)) yecna ɣef tayri akked d wayen is-id-t-gellu d tummert neɣ d anuɣni. Yal amedyaz neɣ amyaru neɣ azemni amek id- as yegga tugna, amek yemsel udem-is ɣef tiwriqin n tidmi-s, amek id yesfra nesma-s neɣ ijujaḥ-is. Ɣer Charles Baudelaire « tayri d tawerdet , deg yal ifer d targit , yal asanan d tillawt ». Anamek n wawal iban : Am akken luggeɣ uɣedu n tayri i yeḥercew imɣi-ines, imi di kra n tagnatin ak- id taṣeḍs , di kran n tegnatin nniḍen ad ak –tesru. Ait Menguellet yesfra-d leɣerza n wawal deg yifyar-agi : « ulac ayen yelhan am kem, ulac i yerzagen anect-im » Matoub si tama-s yenna : « ay aḥlili … i yeṣɛeb uzzu n tayri ».
Am akken tettara (tayri) ul d afesas id tesrusuy diɣ lxiq deg ulawen. Acku ma ifat yejla win neɣ tin ɣef tecweḍ tasa, ddunit tettibrik ger wallen, timerzuga ad delqent ssem-nsen-t ɣef yal taɣawsa iccuden amdan ɣer tudert. Alphonse De Lamrtine yesfehmed anect-a deg awal anida is- yenna : « ma ixus, xerṣum, yiwen seg wid i nḥamel, tudert tettuɣal d tilemt ». Ilem-nni, yettkukru wul, yettaččer d ineẓman yegaren ṛuḥ deg ussu n tawliwin akked cedda. « Tarwiḥt-atten di cedd-as » id yeqqar Matoub Lounes. Ait menguellet netta isuɣ : « ul-iw ixaq , amek tura ara yetheni, yewɛer lefraq , lmeḥna-w d kem-nni ».
Beṭṭu akked lefraq d uguren ɣef tettemderkal tayri. Amedyaz mi ara yilli ɣer idisan n lhejna n wul-is, i tettu lawan akked tixidas –is. Ikecem di zedwa n tanumi. Fell-as ifuk aḥazeb ɣef yimal iten-t-iḍelun am adfel di tufra. Asbuḥru n nesma n tayri yettawi-t ɣer lxelwa n yinnig nnig tamurt nnig igenwan. Din yettaf ixef-is yemeɣ deg usigna n tirga deg akken asmirjeḥ s wacu i tesmirjih tayari yewwi –d timlalay i. Di zedwa n leɛceq teɛraq i umedyaz tansa n tillawt. Di ccew tudert yugar fella-s amur n tirga wala amur n tidet yellan. Ul-is yekcem di tezrugin n unadi ɣef ccihwa n yixef akked d lbena n tiẓeṭ. Matoub yesfehmed tamselt s yifyar-agi : «ttuɣ tamaziɣt-nni/ ttuɣ wid iyi-id ireban/iɣelbi wul-iw tikli/ ur ḥudreɣ tagmet yeḥfan / anwa amdan yewwet Ṛebbi/ nnig umeɛcuq yenuɣnan/ dkir iḥuza iɣisi/ur d yettaf tajbirt yeṣfan »
Maca, am yal tikelt, targit am uwecriḍ tudert-is d yiwen yiḍ kan. Aṣuḍu-ines yecba aḍu anemḍar , mi ihuz tiferet iɛedda yeǧǧa-tt deg amdiq .Ɣef aya ahat ger necwa( tin id tewwi tayri) d tenekra( teqreḥ si- id tegla tillawt) tikwal ul n umedyaz yesteqsay taɣawsa yellan neɣ lexyal id yuɣalen ɣef wanida tella tilist ger lexyal akked tidet . Di lǧera n tuttriwin ɣef wamek yegga udem n tayri Matoub yenna : « inni-iyi-d ma d kem aya/ id yeḥlalin zdat wallen-iw /wissen ma ur ɛaqileɣ ara / d udem-im id yexlaq wallaɣ-iw/ ma kfan ussan n nmara/ ad yenfsusi lxiq-iw/ neɣ am lebraq ɣef ur bniɣ ara/ ad tesmendgeḍ lḥif-iw ». Ait Menguellet netta s lijih-as yenna : « lejraḥ n lemwas sehlen/ d lehlak yesɛa dwawi/ lḥub yeskawayen ifaden/ d lejruḥ mebla cwami ».
D tirget id yesrusuy lefraq deg cciwi n umeɛcuq i yeǧǧan ahat Thomas d Angletrre ad yinni : « win ur nessin leḥmala, werǧin yemuger tamara » !Lemwaji n tayri d tiḥamel iqelɛen ṣṣwab seg iẓuran-is. Tayri ur teḥwaj ara asburu neɣ imendyal . Mi id tenunet deg ixef n umdan tettuɣal am useklu yettnadin tafat akken ad yewet s ugerz ɣer tignawt. Yeqqar Antoise Saint Exupéry : « meskud teɛra tayri, meskud ur tt-ineq ara usemiḍ ». Ameɛcuq yegren di lxelwa n ttewḥid , yettemjadel akked ṛṛay-is, yettnadi inumek i uḥulfu ilehben deg ul-is am times . Taɣzint-is tebḍa akked lemɛqul, teɣunza abrid , tegrawel terra lmuḥal d tasadart i tiselbi-ines. Akken ad temir liqa n waggasen id t-xullef tayri mačči d izli n tugniwin yesexdem umedyaz akken ad yezuzen aṭan izedqen ixef-is. Ɣer Matoub Lounes leqdiɛ n tayri yekka-d i lmus n tesḍila. Anda nniḍen iɛemed-itt am jenjer i tiṭ. Ɣer lounis Ait Menguellet : « s lḥub-im neɛtabeɣ » neɣ diɣ « deg iɣes ur yegri wadif » , « tjebeḍ-d-iyi am ddkir », kecmeɣ di lḥebs n wallen-im ».
Tirget s wacu treq tayri tesefsay tasa , tesknef ulawen. Lefwar n tayri ttefɣen-d deg tagnit ɣef ur yebni umeɛcuq. Tikwal tettuɣaled lhejna n leḥmala mi itt –yeẓra di temɣra, tikwal mi id tɛeda zdat-as, tikwal mi d tḍal si taq, neɣ mi tṣub ɣer talla ad taggem. Anexzur, asider n wallen, tezweɣ ɣef udem, acrured-is di tikli, allen iraqen am rṣas, lqed yezdin am uɣanim, amzur am akbal, taɣzelt di ṣeḥra d tugniwin id yekkan am ifeṭiwjen akken ad yenerni ujajiḥ n tayri. D ifeṭiwjen yettenfalen ɣer wul akken werǧin ad yexsi urɣu s waci kenfen wulawen. Tikwal deg akken siwa lexyal n tmeɛcuqt i d-amwanes , ikečem umedyaz di tizenqatin n ulajlej ur nesɛi lḥidad. Dɣa yufa ziɣ : « texerq tergit-yis », Tikwal yufa « yettnadi-tt di lmux-is ». Ait Mengullet yenna « ma bɣiɣ a kem-ẓreɣ/ ad belɛeɣ allen-iw/ a kem-ttṣawireɣ / weḥdi di lmux-iw » .Yal ameɛcuiq acu n isufer , acu n uɛaqar yesexdem akken ad yesedhu lxiq id yerzan s ul-is. Tikwel deg akken ḥaruq izad, yenfel ɣef lḥedd-is, amedyaz irenu i urɣu aknaf . Ɣer anect-a yenna Lounis Ait Menguellet : « ay agaru asmi ik-ceɛleɣ/ ay afus –iw asmi ik-serɣeɣ/ tella ccama / ɣef ljal-im tedbɛa/ times tensa/ nekk baqi ḥerqeɣ ». Tikwal di dderz n tiselbi d lewṣayef n tin yerɣeb akken wul is -wacu yettṣebir umeɛcuq lɣid-is : « d teṣwira-m id jemɛeɣ s- saxxam/ tettekes ṭlam xas kem tɣabeḍ » neɣ diɣ « tteṣwira-m di ljib-iw trufeq –iyi ». Matoub Lounes netta si tama nniḍen, yesexdem tugniwin nniḍen akken ad yesmir lqreḥ icegben ixef –is ɣer unar n umajadel n yixef d yiman-is : « sekdeɣ ɣer waman/ zedig-it ṣṣfan/kkaten ttɛeddin/ ziɣ xas nasarem/ rebbi yettɛawen/ yefka-aɣ lebɣi… », neɣ « ayen yakk tezayzageḍ/ yetteweḍ-iyi-d lefwar-is/qqaren-iyi-d tendameḍ/ qqaren la t-ttezem deg iman-is ». Maca nnig waya yella wayen nniḍen : « tleɛbeḍ-yisi am alqaf/ mi teɛyiḍ deg-s ad t-deqreḍ ».
Iberden yettawin ul ɣer ul n tin ɣef yerɣa lxaṭer d uffiren. Tikwal mi yeɛya yixef deg unuɣni, deg aḥiwet ur d nettawi yegger ṛṛuḥ-is di twamust n tidmi-s yuzen-it d amazan ɣer tin akken ɣef yettlejlij deg yiḍ deg ass : « yugi-yi wul akem-ǧǧeɣ/ di lmuḥal ɛawqeɣ /a tin aɛzizen fell-i / ddɛu-yi ɣurem a n-dewreɣ/ ma twalaḍ ɛaṭleɣ/ xas zwej ruḥ thenni » .
Argaz, ulama di tbiɛa-s yettqazzem lewɛer, zdat tahuski yettilqiq. Yettihnin . Uzal s wacu tebna tfeka-s yettirḍib. Qaren ulac nnif di tayri ! Win ijerben uzu n tasa yessen acu teswa leḥmala. Yettenfal wul ɣef aya aɛdil n leḥya ( yir leḥya) yettwacareg. Amɛcuq yesebrareḥ tawwur ɣef ayen yettkufuten deg ul-is d aḥulfu neɣ d asirem. Yunnef i yixef-is ad yaḥnunef zdat lebɣi-s. Ayen yellan d adaxli yeksa-s aɣumu yuggi ad yilli d lbeḍna. Tugniwin yesxdem Lounis Neɣ Lounes suɣen lhejna n tayri mebla akukru : « tezdeɣ-iyi s lekmal-im », « tmelek-iyi medden yakk ẓran » « fell-as ad ɛemdeɣ kulci », « teǧǧiḍ ul-iw yeselqaf », « am umeslub deg zenqen », « ameɛcuq yenuɣnan », « di lexla yezga yixef-iw ».
Amedyaz yesdukel imeṭṭi ɣer uḥalel, ɣer usuter. Anect-a at nnef deg ifyar-agi n Lounis Ait Menguellet : « ur di yettaǧǧa / ur di yettḥerim di ṣṣut-im/ ur di yeṭṭeǧǧa akked riḥa n lexyal-im/ur di yeṭṭeǧga/ ṛuh-iw yecba aɣanim/ad yettara/ sani id as-yehwa i uffus-im ». Matoub Lounes srid yenna « ul-iw yugi /ad yamen kulci yekfa/ yuɣ tanumi/s yisem i yeṭṭef tiyita/ axxam-nni/ hesbi-t yeɣli/ di ssin ma ur t-nezdiɣ ara/ ṛwaḥ ṛwaḥ/ bezzef aya i nemyejreḥ » . D tagut neɣ d asigna, d tafat neɣ lehwa aḍar yeddan deg abrid n tayri d aɛazem. Amaɛcuq yettqelibin ɣef tunti-s yestehza s wuguren id yewwi zzman zdat-as. Ait Menguellet yenna : « ɛemdeɣ i lmuḥal ma ilaq » , Matoub netta « limer imeṭṭawen /ad tt-id rren/ad neggiɣ deg yiḍ deg azal/ ad ɣelbeɣ iɣeẓrawen ». Anadi ɣef tmeɛcuqt n wul yella di yal lawan di yal amkan . Anect-a a t-id nnef deg usefru n Lounis Ait Menguellet anda is- yeqqar : « la ttnadiɣ fell-am anida telli-ḍ/ la ttnadiɣ fell-am/ yeɛdel wass akked yiḍ/fudeɣ ṣṣifa-m/ lluẓeɣ lhedra-m/ anida telli-ḍ ? » ma d Matoub n iqawel-it-id deg ifyar –agi : « ul-iw meskin ihujar/ icereg lebḥer/ɣef tin aɛzizen fell-as ». Ulac talwit ɣef ul ikecmen terga tutilft. Igli-ines d timlilit : « d timlilit yidem i yebɣa » neɣ « lmeqṣud d kem-nni » . Iswi-ines d ddwa ḥelu s wacu ara t-id tedhen tin ɣef ayeg yettɛawez deg lyali. Win ijaḥen ma yertaḥ iban di lberka n tatut yeblaɛ yixef-is , win yeqimen ma yeqlaleḥ iban ɣef tagmert n tiselbi i –isedda lebɣi-s. Ahat d-anzi is-yeqaren « i yeẓran ala win yewten d win yettewten » i d ixef n yinnig deg ulawen n wid tebla tayri.
Wissen….
Ait Slimane Hamid