Akabara n yitri n Tefriqt n ugafa yesɛa azal meqqren deg uslelli n ugdud azzayri i ban-d ɣef ufus n yiminigen n tmura nTefriqt n ugafa Lezzayer, Lmerruk akked Tunes, deg tmurt n Fransa.
Dinna, tella-d temlilit gar yiminigen n tmurt n Lezzayer, Lmerruk akked Tunes iwaken ad nnaɣen ɣef yizerfan-nsen acku llan Ttwaḥeqren aṭas imi tamurt n Fransa ur asen-tefki ara izerfan-nsen. Ihi annect-a d ayen i ten-yeǧǧan ad d-sbedden akabar n yitri n Tefriqt n ugafa, maca ddaw n leɛnaya n ukabar asduklan n tmurt n Fransa s lmendad n ʺƐabd Lqader Ḥaǧ ƐLi » i yellan d aɛeggal deg ukabar asduklan n tmurt n Fransa. Ɣef tlalit n ukabar-a llan kra n yimazrayen i d-yennan dakken iban-d gar 1924 d 1926, d acu kan « Ǧulyanʺ yenna-d:« Akabar-a d win i d-ibanen deg meɣres1926, yeffeɣ-d seg ukabar asduklan n tmurt n Fransa». Deg 1927 « Messali Lḥaǧʺ yuɣal d aselway n ukabar-a. Seg tama-nniḍen, ʺAkli Baɛnunʺ yiwen n uzzayri i yellan d aɛeggal n ukabar asduklan n tmurt n Fransa, yenna-d ɣef leqdic n ukabar d tlalit-is, dakken yella-d deg 16maggu1925. Deg useggas n 1927 itri n Tefriqt n ugafa yeffeɣ-d s wahil amenzu ssuturen deg-s: Timunent n tmura-ya (Lezzayer, Tunes akked Lmerruk), tuffɣa n temharsa tafransist seg tmurt n Lezzayer d tririt n tferkiwin d wayen akk yellan n ugdud azzayri, asebded n yigen aɣelnaw azzayri, tilelli n tɣamsa d tmetti akked usemres n yizerfan isertanen.
Seg10 armi14 seg furar 1927, Messali Lḥaǧ yella d amaray amatu n yitri n Tefriqt n ugafa, yettekka deg uswir n Bruksal, i d-yellan mgal tamharsa s umata deg umaḍal, ad naf daɣen deg uswir-a yella: Nehru, Lamuni, Sanɣur akked Muḥemmed Halṭa. Deg wunbir 1929, itri n Tefriqt n ugafa yettwaḥbes sɣur anbaḍ n tmurt n Fransa acku yettwali akabar yessakay iɣerfan n tmura-ya ladɣa agdud azzayri i yuɣalen d ixemmasen ɣef tmurt n Fransa i waṭas n yiseggasen, yerna yessekcam tikti n umennuɣ ɣef tumast n tmura-ya. Asmi i sbedden yitunsiyen d yimerrukiyen ikabaren-nsen, kkren yimeɣnasen izzayriyen sbedden ula d nutni akabar n uɣref azzayri (P.P.A).
Akabar-a iban-d deg 11 meɣres1937, deg unejmuɛ i d-yellan gar yimeddukal n (El ouma), deg Nanterre. Deg ukabar-a, yella: Messali Lḥaǧ d aselway, Mukri Ḥusin d amray amatu, Meɣɣazi Xaled d amaray anmazul, Belɛid Muḥamed d ameɣlal, ma d Ɛabdun Muḥemmed yella d aneẓraf amatu.
Maca, deg unejmuɛ-a, Messali Lḥaǧ akked Ɛabd Allah Filali, bedden sdat 2000 yixeddamen iminigen iwakken ad as- nefken ahil neɣ tikti tamatut n ukabar-a amaynut (PPA). Ihi, akabar n ugdud azzayri deg wayen yessutur ad naf: tilelli n tɣamsa d usebded n tdukliwin d yinejmuɛen, tikci n yizerfan isertanen i ugdud azzayri, tikci n tlelliyin timagdayin, asnerni n uselmed s snat n tutlayin taɛrabt akked tefransist, tikci n wazal i ugdud azzayri, tiririt n wakal i yimawlan-is. Acu Kan akabar-a teḥbes-it Fransa deg 26 ctember1939 acku yettkemmil deg ubrid n ukabar n yitri n Tefriqt n ugafa. Maca, iɛeggalen n ukabar-a ur fcilen ara imi uɣalen-d ɣer wannar n tsertit s ukabar n umussu i talekt n tlelliyin timagdayin (M.T.L.D). I d ilulen deg useggas 1946.
Deg Paris, Messali Lḥaǧ yemlal Ɛezzam Baca i yellan d amaray amatu n tesɣent taɛrabt, yenna-yas i Messali ad ittekki deg tefranin ara d-yilin deg tmurt n Fransa. Deg 10 unbir 1946 ittekka ukabar n uɣref azzayri s yisem n umussu n talekt n tlelliyin timagdayin deg tefranin, ideg ssawḍen wwin-d semmus yikersiyen deg usqamu n Fransa. Rnu ɣer waya, yella-d unejmuɛ n umussu n talekt ass n 15 furar 1947 deg Buzarriɛa, syin akkin deg Belkur, ḥedren deg-s aṭas n yiɛeggalen seg tmurt n leqbayel. Ssawḍen ad ǧǧen akabar n uɣref azzayri ad yexdem s tuffra yerna ad d-snulfun tuddsa tuslig deg 15-16 seg furar 1947, yella-d unejmuɛ deg temdint n Lezzayer tamanaɣt anda msefhamen ad d-slalen tuddsa tusligt, ɣef uqarruy-is Muḥemmed Belwezdad. Maca Qqimen 06 n wayyuren iwakken ad silɣen amazay n tuddsa-ya, seg-sen: Ayt Aḥmed, Useddiq Ɛumer, Weld Ḥamuda akked Si Waɛli. Deg 1948 beddlen aselway n tuddsa-ya Belwizdad acku yuḍen mliḥ. Sersen Ayt Aḥmed deg umkan-is. Deg tezɣent n yimaziɣen deg 1949 yettwakkes Ayt Aḥmed, uɣalen rran Ben Bella d aselway ɣef tuddsa-ya. Ihi leqdic n tuddsa tuffirt yerza, asileɣ n yigen d uselmed-nsen ɣef waṭas n yimrigen, rnu ɣer waya iɛeggalen n tuddsa-ya ggan tamenṭagt ɣef lbusṭa n Wehran iwaken ad ɛiwnen tagrawla s tedrimt, ssawḍen daɣen uɣen-d imrigen, xedmen yiwet n lbumba deg yiḍ n 4 ar 5 yebrir 1949. Maca, Deg wayyur n maggu 1950 tessaweḍ Fransa ad d-tessekfel tuddsaya, yerna teṭṭef aṭas seg yiɛeggalen-is ɣer lḥebs, maca annect-a yeǧǧa (M.T.L.D) tberra seg tuddsa tusligt acku tuggad ɣef yiman-is. Aya yegla-d s waṭas n yiɣeblan gar yiɛeggalen n (O.S) akked yisertanen (M.T.L.D) ladɣa asmi i d-tban tezɣent gar terkeft talemmast akked yiɛeggalen n Messali Lḥaǧ, s wakka i d-tennulfa(C.R.U.A) deg taggara n meɣres 1954 iwakken ad tefru amgired i yellan gar-asen, maca ur ssawḍen ara ad t-frun, acku iɛeggalen n (O.S) jebden iman-nsen ɣef (M.T.L.D) gezzmen-tt deg rray d akken ad xedmen tagrawla mgal tamharsa, acku ttwalin d tarrayt taneggarut s wayes ara ssuffɣen acengu afransis. Ihi, d aya i d-yeḍran imi xedmen tagrawla meqqren ass n 01 wunbir 1954 i d-yewwin timunent i tmurt n Lezzayer deg 05 yulyu 1962.
Bousbaine.S.

