Bachir Derrais d yiwen gar wid iqedcen deg ugni n sinima . Ɣer ass-a yessufeɣ-d azal n ɛacra n yisura am akken diɣ yewwi araz n “ Tanit n uwreɣ” di tfaska n sinima deg Qartaj (Tunes). Tikkelt-a yella-d gar–aneɣ umeslay ɣer liḥala n uḥric-agi n yidles di tmurt-nneɣ : acu-ten iɣblan-is, anwi uguren ɣef acu i yemderkal, amek ilaq ad as-neddu akken ad yaf abrid ɣer tnegmit.
Deg yisaggasen imenza n tmunent, nniqal sinima azzayri yekcem s tehri annar n usnulfu. Anwa deg-nneɣ ur d-necfi i yisura am « Iḍ yugaḍ tafejrit », « Tafrara n yifeguren », « amenuɣ n Leẓẓayer tamanaɣt »…? Isura-agi ufan-d ṣḍa ama ɣer isenqaden ama ɣer imferǧen…acu ara k i d-yasen ɣer lbal mi ara d-temektiḍ tallit-nni timǧǧuǧegt ?
Isura-agi yakk i d-tudreḍ, deg tilibzyun kan iten-ẓriɣ : mazal ur d-lulleɣ ara deg tallit-nni i deg d-nulfan. Maca xas akken awali n yisura-agi yella kan s tawil n tilibzyun lameɛni yettak-d tbut ɣef tebɣest akked lebɣi yellan ɣer iɛeggalen n sinima di lawan-nni akken ad salin isura yecban wigi. Yettban belli i wakken ad nunten ayen-nni n yizfanen( comédiens) akked iɛeggalen ara d-yedhun d sinima( akken iwata lḥal) ilaq aṭas n lebɣi. Deg isrura-agi i d-teslal tallit-nni , ahat d asaru « imenɣi n Lẓẓayer tamanaɣt ( la bataille d’Alger) » iyi-ihuẓan ugar. Maẓal ɣer ass-a tɛawadeɣ-as tamuɣli , xas ulama sḥasfeɣ imi yella deg-s ustehzi ɣef tidet umezruy acku win yuran asinaryu akked Yacef Sadi s lqesd neɣ ddaw cedda n tsertit ( n udabu) ffren ( deg usaru) irgazen yellan deffir umenuɣ-agi iḥuzen Leẓẓayer tamanaɣt am Ɛaban Ṛemḍan, Benmhidi, Benxedda…
Gar isura i iḥuzen agdud akked isenqaden di tallit-nni, nezmer ad nebder diɣ asaru « Lɛafyun akked uɛakaz», « tidyanin n yieaggasen n tmes», «asgunfu n umaswaḍ Ṭahar», acu n uktay tesɛid ɣef isura-agi amek iten- tettwaliḍ s tiṭ n wass-agi ?
Isura-agi meṛṛa ufan abrid ɣer imferǧen. Xas akken zrin isaggasen fell-asen, mazal s ccuq iten-nettwali. Acu kan ɣef akken ttwaliɣ neck, akud yečča kra di sser-nsen, mačči am usaru “ Ɛumar gatalatu” yeqqimen s teglimt taleqqaqt ur tessi ara fell-as takka n yisaggasen. Tasuta n wass-a ur tufi ara iman-is deg isura-nni ( ulama ttwakelsen s yilugan igraɣlaniyen) aya yewwi-d asḥisef! Ass-a sinima di tmurt-nneɣ tebḍa ɣef ssin iḥricen: amezwaru d aḥric n sinima yettwaxdmen dagi di tmurt. Aḥric-agi yemderkal ɣef tiderit n ddula akked i yiman-tadrest( auto –censure). Ɣef aya yeqqel d rhina n lqela n wallalen , dayen i t-yeǧǧan ur yezmir ara ad yesnerni kra di lɛaz n yidles-nneɣ. Aḥric wis ssin d sinima yettwexdmen beṛṛa n tmurt sɣur imseḍruyen(réalisateurs) iɣriben. Wigi, imi ttidiren di tmura tijenṭad, llan d-ilelliyen, ttafend tawil( allalen iwulmen) akken ad sufɣen isura-nsen ,maca leqdic-nsen ur yelli ara d lemri aṣeḥi n timeti-nneɣ imi xuṣen di telqay akked tidet n yixef n ugdudakked timeti ɣef acu id ttmeslayen.
Ayen sinima –agi ɣef id nettmeslay, yenquqel usrifeg-ines, netta id yewwin, nniqqal, zedwa yesfiliten i yimmal yebhan ? Ayen yexmet, yegursel armi yuɣal qrib ulac-it?
Di lawan-nni llan inaẓuren imeqranen iweɛan i sinima lɛali. Llan yimseḍruyen( réalisateurs) akked izaffanen( comédiens) ifazen . Mača tawilat n-usuddes ( sinima , tilibzyu, adrim) llan gar ifasen n ddewla. Tikerist tadawsit( crise économique) iḥuzan tmurt n Lẓẓayer deg isaggasen n 80 tḥattem ɣef ddewla akken tekker aḍar ɣef sinima. Dɣa akken i teḍra. Fesxent tikabaniyin n usufeɣ n isura yellan gar ifassen-is. Di lǧera n wayen-nni ttwaɣelqent tizeɣwa n sinima, ttuhamlent  ,; medlent tiwwura ta deffir ta. Aya yakk mebla ma yella-d deg abdil n tamṣuktin (structures) yettukelfen ɣef uḥric-agi n isura yeɣlin tamṣuktin nniḍen(tikubaniyin tusligin/ société privée) ara yesidiren sinima di tmurt-nneɣ. S waya yuɣal ugni n sinima d rayaɛ. Rnu ɣef uhdum-agi aɣbel n rebrab id yeɣlin ɣef tmurt deg isaggasen n 90 yesrewlen (neɣ yesnejlan) tuget n-inaẓuren –nneɣ ɣer timura tijenṭaḍ…tuget deg-sen sebken leqdic-nsen neɣ bedlen axadim maḍḍi. Ass-a aqleɣ nbedd ɣef twaɣit iḥuzen ahric-agi n yidles deg tmurt-nneɣ…ala asḥisef id neggar d nhati !
Iẓẓiriyen, di lawan-nni, mačči kan ḥamlen sinima, snan acu i d sinima, ẓran acu i d-yettnulfun di tmura tijenṭaḍ d isura. Nnig waya kra n usaru yesɛan azal iɛeddad deg tizeɣwa n sinima dlan fell-as. Necfa amek di lawan-nni taggara n ddurt tiwaculin tiẓẓiriyin ahlil-nsen-t d tirza ɣef tizeɣwa-agi akken ad wallint amaynut id yenulfan di sinima. Acu i-ibeddlen leɛada-agi ɣer iẓẓiriyen armi hujren neɣ nekren sinima ?
Amek ara d-yesfhem umdan yir liḥala agi deg id negra ? Ala tamurt-nneɣ i yellan d tamurt anda ulac tizeɣwa n sinima. Maca, ɣef akken ttwaliɣ, xas zik gtent tizeɣwa n sinima ur cukkeɣ ara belli imir i dlan yiẓẓiriyen ɣef isura s waṭas, imi di lawan-agi s tawil n les DVD ( yettwakren) id ikeččmen s imayaten ɣer ssuq di yal agur, akked tmejatin n tignaw( paraboles) deg i d-ttɛaddayen mačči d- izili n isura rnu ɣer-sen tawil n Net ( youtube )tura iwaɛan medden ad wallin isura melba lqid yerna s tuget. Ayen deg i nxuṣ d tasertit ara yeggan illugan i wudem-agi n tẓuri, akken ad neffeɣ deg twarnaṭ deg neblaɛ . Ilaq tasertit ara d yegan abrid akken aɣ-id-iban amek nezmer ad nner iseɣ i sinima di tmurt-nneɣ.
Anwa, ihi i d abrid i ilaqen akken ad as-d-yuɣal i lɛaz i sinima di tmurt-nneɣ?
Amek ara d nner iẓẓiriyen ɣer tizeɣwa n sinima? Aya yesɛeb acku adabu n tmurt-nneɣ iḍefren s yir tesertit tadelsanit yenɣa lḥawj n yidles deg ulawen n iɣermaniyen. Ahat taɣawsa tamezwarut i-ilaqen d tulya n tizeɣwa-agi id yegran. Sin akkin ilaq lebni n tizeɣwa timaynutin ara yillin ned ɣer ned n tid yellan di tmura tijenṭaḍ. Maca mazal nebɛed ɣef aya. Ilaq , i waken ad zzin waman ɣer tiregwa, ad neslal lebɣi n sinima( rwaḥ ɣer tizeɣwa) di lbal n tsuta n wass-a ur nessin ara tizeɣwa-agi. Aya yezmer ad yilli deg iɣerbazen, di tasnawiyin akked tesdawiyin. Ilaq aten-nḥaz wakali( ɣef aya aseqdec n tawil atrar am Blue rey, DCP, DVD , d lwajeb.). Ilaq diɣ( aya d teɛkemt n tneɣlaft n yidles) aseqdec n yexxamen n yedles ( llan ugar n 400 di tmurt-nneɣ) , ɣef aya taneɣlaft–agi n yedles tewwid a tḥattem ɣef inemhalen n yixxamen-agi akken ad sɛadayen isura ɣef ara yilli uskasi akked d-inelmaden. S wayagi merra ara d nesllal deg-sen tamusni iccuden ɣef sinima akked lebɣi ɣer sinima.
Ayen i d-yettnulfun d isura, i taggara-agi, ixus nezeh.. acu i d-yewwin anect-a n tizelgi?
Anect-a, mebla ccek , iccud ɣer tadrest( la cencure) . Tilibizyun n Lẓẓayer tqebel isental n menwala ur neddi ara akked thuski d telqay n tidmi . Akken ad yewwet s-ugerz sinima n tmurt-nneɣ, ilaq ad yesenser i lqid n tsertit ad yuɣal d ilelli… aya yeḥwaj aṭas n-isaggasen akka ɣer zdat xas ulama ilmeẓyen i-ijebed sinima yettfur uqaru-nsen… aya yettban deg isura ilamsen (courts métrages) id seklasen…
Yuzel wawal ɣef sinima amaziɣ deg isaggasen-agi inegura , tella ula d tafaska i lmendad-is. Netta di tillawt drus maḍi n yisura i yellan s tmaziɣt , acu i d-tamuɣli-k ɣef aya ?
Isura n tidet s tmaziɣ xas inni-d qrib ulac maḍi. Wid yelan nezmer aten-id neseḥseb ɣef iḍuḍan n yiwen ufus. Tifaskiwin yellan s demma n sinima amaziɣ xas ini-d d askeɛrar. D timlilyin am tfeska-agi i yeggan tabɣest i wayen-nni n tizelgi. Yif xir ad ḥebsent ur ttilin ara wala asmeṛqaɛ akked tiyita di tfawatin ur neddaray ara yir liḥala deg yela sinima s tmaziɣt . Tifaskiwin–agi ur d-wwint ara lfayda i yidles amaziɣ, d acmat i tettcemiten-t. Sinima s tmaziɣt aten d-tadla n yiwet n tsertit sɣur adabu yesmenyafen tesekna( idéologie) teɛrabt tineslemt ɣef yidles amaziɣ. Ass-a yiwen ur yezmir ad yexdem asaru akken ilaq lḥal s tmaziɣt. Ɣef aya nettwali amek imawlen n sinima s tmaziɣt regglen ɣer wayen nniḍen imi iberdan zdat-sen ttwareglen si yal tama.
Amek i k-d-yettban yimmal n sinima di tmurt-nneɣ s-umata?
Ilaq-as lebni s wadda. Ama deg wayen yeɛnan aselmed , neɣ allalen n usufeɣ n yisura. Tidet iɛeggalen ara iɛemren annar-agi llan, ur xussen ara di tikta meɛna akken ad d-yefruri wayen yellan d tirga , ilaq tasertit ara iseddun anect-a s lmul. Ar ass-a n-wussan ur nesɛi ara iɣerbazen n uselmed deg uḥric n sinima , ulac istidyuten anda ara yili usufeɣ n yisura, ulac tizeɣwa anda ara d-ɛeddin isura i d-yefɣen, ulac tilibizyun deg ara nwali isura-agi, ulac tisɣunin ara d-yemeslayen ɣef sinima . Ɣef aya i d-niɣ ilaq lebni s wada. Ilaq ad yilli wanect-a yakk akken ad yenunet sinima nesarem. win nebɣa, win ara yesemlilen timeti-nneɣ d yiman-is s udem ilaqen. Ur fhimeɣ ara amek Lmaruk akked Tunes sɛan sinima i teddun nekni ala! D taqanuẓut.
Yesteqsa-t Hamid Ait Slimane