Afus d afus kan ur yelli d ayen nniḍen . Am wakken i t-id- yesefhem usegzawal , afus d agman( organe) i d-yezgan ɣef yixef n yiɣil , agman-agi yella i unerfud neɣ i useqdec n tɣawisiwin yetteḥwiji umdan di tudert-is. Akkagi i d as-tga tudert udem. D wagi i d ameqyas deg nniqal tenwa a tecbek. Maca afus ur yeqqim ara kan d alqaf aḥerfi am akken i d as-tega tillin ddunit, imi timeti tbeddel-as azal, teskecm-it deg urekti n lebɣi yetthuzun neɣ yesnuɣnuyen amdan di tmeddurt-is. Deg akka, ɣer yal agdud ad nnef mačči d-izli n inumak i-yewwi uffus, mačči d-izli n tugniwin wuɣur yeṭṭeqir lewhi. Affus yekcem, melba iḍaren, ɣer yal aḥric iccuden ɣer tudert n umdan ama deg ayen yeqnen ɣer tasertit, ɣer ddin, ɣer tayri, ɣer tadukli, ɣer lexdaɛ d wayen yakk yefkan lmul i temɛict n yemdanen. Affus yetturar netta d imdanen urar n tudert akked lmut, yecfag tillin-ines ɣer tillin n imadanen d yegduden akken bɣun illin anda bɣun ddren. Deg akka ad nnef ulac tasekla ur nesxdem affus akken ad bnun tugninwin ara yegen udem i lḥir akked lhejnat yesmendigen iɣerfan. Lḥir d lhejnat yeṣawaden tikwal timetiyin ɣer cwal akked trad. Affus ma yeẓẓel ijemɛed ɣer-s yal asafer yeggan lmendad i tudert , yeqqar yiwen unzi aselti: « ma neldi ifassen, iɛaqayen n ujdi n ṣeḥra merra ad kecmen. Ma nekres ifassen ala kra iɛqayen ara d yeqqimen ». Dima deg unamek n wawal yeqqer yiwen anzi ataram: « akken ibɣu yeẓmed uffus, ijdi iragel si gar iḍuḍan». Yella diɣ anzi nniḍen si tmurt n Japon id-as yeqqaren: « ttif xir affus yeččuren d tayri wala affus yeččuren d cci ».
Di tmurt n Maṣer qarren : « acmumeḥ n udem yif acmumeḥ n- ifasen » am akken qarren diɣ Irusiyen: « wiyak ad teǧǧeḍ lmus gar ifassen n-umdan yesḍen». Deg aḥric nniḍen qarren diɣ irusiyen : « ifasen mellulen ḥamlen lqdic n wiyiḍ ». Di tmurt n Lhend qarren « argaz melba leḥab am uffus aẓelmaḍ melba ayefus». Si ljiha-nsen udayen qqaren « ur ttek-ara affus i yir derya , annef-as a tɛum weḥdes ». Ihi ulac lǧens ur nesexdem ara “affus” deg lemtul-is akken ad yebnu iɣerban n tidmi-ines i waken as- id iban ubrid yettawin ɣer yimal. Tasekla taqbaylit ula d netta-t tesexdem u teseqdec awal n “ uffus” deg izli n yeḥricen. Dɣa neqqar ula d nekni ɣef win I tewlen di lebni « affus-is d abenay», neqqar ɣef taqcict i tawlen deg leqdic : «d tumɛint ifassen », Afelaḥ iteẓun s lmun neqqar fella-s: «affus-is yettleqim», neqqar diɣ ɣef win ibedden ɣer cɣel : «affus yettnawel deg lerbayeḥ», neqqar diɣ «affus yettaru» neɣ diɣen «affus-is teẓẓu». Yal tikelt amek nesexdem di tutlayt-nneɣ awal n-uffus akken ad nesllal inumak leqayen ara yekken nnig tigzi, nnid iḥulfan amer ixef ad yedlu ɣef tidet tuffir ur yezmir ad iɛabbi wawal n menwala, wawal n kul-ass. Tikwal ɣer leqbayl seg “uffus” id yekka lbaṭel, d netta i t-yettnawalen . Akken ad tban tikti-agi akken ilaq neqqar-as: «affus yakaten». Neqqar diɣ akken ad tebni n tixubta n umdan : : « yiwen uffus ad ak yeslef , wayeḍ ad ak-yewwet ». Amdan yekcem facal ur nezmir i dunnit neqqar fell-as: « affus-is yettwarez» neɣ : «keblen ifasen-is». Yal tikelt anta telɣa neɣ tugna deg nettera affus akken ad nesenɛat tidyanin yettḥazen, ixef-nneɣ. Imi tudert tebna ɣef tidukla akked beṭṭu, ɣef laman akked lexdeɛ nettaf leqbayel qqaren ɣef win ixeḍɛen: « yefka affus ». Anect-a a t-nnef di tsadarin-agi n Lounis Ait Menguellet: « Fkan affus / wid-ak si numen iḍeli/ weṣṣan si zikk ɣef temɛict n ddew uḍar/ akken anagaru ad yerr ṭṭar » . Deg tikti -agi n lexḍaɛ id yekkan sɣur atmaten Matoub Lounes si ljiha-s yeqqar-as: « Lerbaɛ Nat Iraten/ irumyen imi i tt-id kecmen/ d nekni i yefkan affus / mazal timsal nniḍen / ɣeẓẓifit am yemraren/ wama id nniɣ drus ». Lexḍaɛ am waken yettili di tisertit , yettili diɣ di tayri. Yeqqar Lounis Ait Menguellet: «tewwi-yi-d iḥder n ukermus/ texdem-iyi-d tirkasin/Armi tefka deg-i affus/ tmedleḍ kan tawwurt yellin ». Tikwal diɣ d amdan i yettɣurun iman-is s yiman-is, anect-a at neff deg ifyar agi n Matoub Lounes anda is yeqqar: « di ljib-iw mi id yella kra/ ayi yekker uffus-iw ». Anda nniḍen s telɣa n tuzmiwin yeqqar: «s uffus-ik id uɣeḍ aṭan ». ihi am akka nwala lexdaɛ tikwal yezmer ad yekk sɣur wiyaḍ am akken yezmer ad seg-nneɣ ara d yettnulfu. Mi nemderkal ɣef uguren, mi teccud fellaɣ amek akken ur t-fetti neqqar s nuqma: « affus yekka-d deg-nneɣ ». Anamek n wawal d nukni i-iɛamden i wayen id aɣ-yuɣen, d nekni s timmad-nneɣ i- yellin tiwwura i lemḥayen id kecmen ɣer tasga. Lmeɛna agi nettaf-itt deg aṭas n yifyar di tmedyazt taqbaylit amedya: « s-uffus-iw I yettewteɣ ». Awal n “ uffus” sxadement diɣ leqbayel akken ad sneɛtan azal n tdukli. Qarren « yiwen uffus ur yekkat cqar » neɣ «dduklen am iḍuḍan n uffus ». Deg usefru ɣuri “yiwen umdakel” yecna Ferhat akked idir llan yifyar-agi id yesenɛaten telqay akked ljehd yezdin ssin yemjuhad: « deg iberden mi ara n lleḥu/ ɣer tama-w id teddu/ am iḍuḍan n uffus». Akken ad dukkeln watmaten neqqar diɣ: «affus deg uffus/ teɛkemt yeẓayen a tifsus »acku ma fraqen yemdanen yettiɛib ula d ayen isehlen. I lmend n waya neqqar: «yiwen uffus ur yekkat cqar ». di tagni-tt n diq, mi yewḥel umdan yetteḥwiji tallelt ɣef aya neqqar: « fka-s affus»meḥsub ddlu fell-as akken at-id tesukseḍ seg uɛawiq deg yella. Tikwal lux ikerref imdanen. Tabɣest akken ibɣu tella terna-t tugdi. Di tagnatin am tigi amdan ilaq amdan ad iḥader iman-is .Ilaq ad iẓer acu id yeqqar neɣ acu ixeddem imi tiyita tezmer ad teṣemhel ansi fella-s ur yebni . Ɣef aya leḥder d lwajeb. Awal neɣ tiɣawsiwin ara d yawwin cwal i bab-nsent s tufra kan id ttilint. Ɣef aya neqqar: : « s ddew uffus ». Anda nniḍen xas ma neqqar : «isusfan d awal kan », neẓra d texmam i d-tidet mačči d lefɛayel. Anamek n wawal yettifrir-d deg anzi-agi : : «affus yesḥalfen amzun yewwet ». si ljiha nniḍen neẓra belli yal amdan s tikti-ines, s lɛaqliya ines. Mgaraden yemdanen di tmuɣli, deg usewaq, deg leqdic di yal taɣewsa iccuden ɣer tmeddurt s umata. Tikti –agi nega-as lmendad deg lemtel -agi: «iḍuḍan ur ɛadilen ». Deg akka llan yirgazen yettqazem tagnit s lejher melba adari, llan wiyaḍ d uffiren; smenyafen tiherci ɣef tirugza taḥerfit. Tugna-agi nettaf-itt deg anzi is yeqqaren: «yeffer tiḥjurin deg uffus ». Anzi yesexdem Sliman Azem deg usefru-ines domino imi is yeqqar: « feqqeɣ-ak tleɛbeḍ s lḥir/ tefreḍ tiḥejurin deg uffus».
Tikwal, ɣef kra n yegduden yerwan lemrar d ṣsber akked tasusmi i d ddwa n tlufa. Maca am akken tenfeɛ tsusmi i tettili diɣ ,di kra n tagnit, d neqma. Mi yuɣal uffus ɣef yimmi, zzun akken nerra takmamt i lmenṭaq. Tikti-agi id yesenɛaten tugdi akked uzuzen n ddel ɣer lqum tetuɣaled deg anzi-agi: « nerra xemsa ɣef yimmi». Tudert ur telli d telqa yelwan neɣ d amrar yezdin iferdisen n temɛict s lqis. Anda tella talwit id tettnulfu cceda. Anda i tefka aẓar cceda i t-meqqi talwit. Kra yellan yettidir s nned-is. Ayen inefɛan ass-a yettuɣal d aɣbal azekka. Ayenid d yettbanen d-tidet tura, yenebren d tikerkas ar deqal.
Tudert tettsenid ɣef iɛawiqen akken ad ttawi amdan ɣer liser. Aḥulfu yekmen deg ixef, lqerḥ ireṣa di ṣṣura. Mi yenekbel wul, mi tezzi fell-as tcerket, yiwen ubrid iwulem: laqqen iseflan, ilaq amenuɣ. Ɣef aya akken ibɣu aɛziz cci, i lmend n tlelli , i lmend n lɛaz akked yiseɣ ilaq ad yettwerhen am akken is yenna Lounis Ait Mneguellet: «I wakken awen –tebru ticerket/ sɛut tasa gezmet afus » .
Ait Slimane Hamid