‘’Nebɣa ad neg afus deg useddu n lecɣal yeɛnan anegmu n taddart s umata. Nebɣa ad nesɛu rray akked umur deg yisenfaren i d-tettak dduwla i tama-agi-nneɣ…Ɣef wanet-a i nebɣa ad tuɣal taddart n At Zellal d taɣiwant, acku ulac akk d acu i tt-iṣaḥen.
I lmend n waya, nhegga-d yiwen usenfar anda i nessuter i yimḍebbren n tmurt i wakken ad tuɣal taddart-nneɣ d taɣiwant sya d afella…’’ Akka i aɣ-d-nnan yimḍebbren n tesqamut n taddart n Ait Zellal.
Taddart n Ait Zellal
Taddart n Ait Zellal, tetabaɛ lɛerc n At Bucɛayeb, tebɛed ɣef Tizi Uzzu s wazal n n 50 yikilumitren. Ɛlayet ɣef lebḥar s 350 n lmitrat, zedɣen deg ugar n 8 000 n yimdanen. Tezga-d gar wasif n Sebaou akked Ait Khellili. Ɣur sin n yiɣerbazen imenza, yiwen n uɣerbaz alemmas, axxam n usejji, tarbaɛt n ddabex uḍar J S Ait Zellal, sin leǧwameɛ akked temɛemmert n Cheikh Amokrane. Sɛan, diɣ, tiddukla n yimezdaɣ n At Zellal deg tmurt n Fransa iwumi semman ‘’Wa yeqqar i wa’’ i sen-yettaken afus n tallelt s waṭas.
Tuddsiwin n taddart
Mazal taddart n Ait Zella,tetteddu am wakken teddun tudrin n leqbayel zik-nni. ‘’Nteddu am wakken i aɣ-tt-id ǧǧan lejdud. Nesɛa lamin n taddart akked ṭṭemman. Tasqamut n taddart, akken i as-neqqar tura. D nettat i yesselḥuyen timsal deg taddart.’’ Akka i aɣ-yenna uselway n tesqamut n taddart n Ait Zellal i nemlal akked yimḍebbren n taddart daxel n uxxam n tesqamut-a. Taddart n Ait Zellal, tella tetabaɛ taɣiwant n Yiɛezzugen, syin tuɣal ɣer tin n Meqleɛ. Uqbel ad tuɣal ɣer Swamaɛ, tella deg Wat Wagennun. ‘’Rwin-aɣ, seg wa ɣer wa. Mi d-iban ciṭ n usenfar, ad nbeddel taɣiwant, dɣa, ad yafeg. Ur neẓri amek ara nexdem daymi i nekker i lecɣal s yiman-nneɣ. Ass-a n wussan, yewweḍ-d lweqt, nenna-as ilaq ad tbeddel. Ur nettkemmil ara kan akka, ur neẓri sani i la tetteddu…’’ i yessḥassef yiwen gar tesqamut n taddart. Xas ulamma yella-d umɛawen deg lebni n yixxamen, acu kan lebni-agi ur ten-id-ḍfiren ara ttawilat ilaqen i tudert n umdan, am trisiti, iberdan, aman, asufeɣ n yizuliɣen d wayeḍ-nniḍen…’’Ad yemmet umdan, uqbel ad d-awḍen ttawilat-agi. Dagi i as-qqaren : la nettaẓ ɣer deffir’’. Ikemmel yenna-d yimdebber-nni. Amur ameqqran n wayen ixedmen deg taddart s tedrimt n yimezdaɣ-is, ladɣa iminigen. ‘’D nekni i iqublen uguren n tudert i yiman-nneɣ. Ma nefka-d akan amedya ɣef waman. Tasebbalt-nni n wamn, tettwabna deg yiseggasen-nni n 1970, deg-s 200m3, imir llan 4 000 n yimezdaɣ. Ass-a mazal-itt d tin i 8 000 n yimezdaɣ, acemma ur ubeddel deg-s. Mazal kan s 200 m3. Imezdaɣ n Ait Zellal d azgen n tɣiwant n Souamâa, ilaq aselway n tɣiwant ad iwali ɣer wanect-a deg ufraq n yisenfaren. Ilaq fell-as ad d-iqerreb ɣer yimezdaɣ i wakken ad yeḥṣu s lexsas-nsen. Mačči d imezdaɣ ara yettazzalen ɣer tɣiwant. Lukan yella deg unnar, tili yeẓra akk timsal-a.’’ i d-yenna yiwen seg yiɛeggalen n tesqamut n taddart.
Amekkan n luzinat
‘’Ur nelli ara mgal anegmu d tneflit deg tama-agi-nneɣ, awi-d ukan, acu kan ayla anda bɣan ad xedmen la zone-agi, d ayla-nneɣ. Nesɛa lekwaɣeḍ n wakal. Ihi, ma bɣan ad awin akal, ilaq ad xelsen imawlan-is.’’ Akka i aɣ-d-yessefhem uselway n tiddukla n yimawlan n wakal-a. Amekkan anda i yebɣa lwali ad yebnu la zone, yesɛa azal n 350 ha deg tjumma-s. Yezga-d deg tɣiwant n Swameɛ, lwilaya n Tizi Uzzu. Ugar n 130 n twaculin i ikesben akal-a u xeddmen-t imi d akal n tfellaḥt. ‘’Aqbayli mi ara as-tawḍeḍ ɣer wakal i as-d-yeǧǧa baba-s d jeddi-s, dinna au teḥbes, ḥsu-k-id ur ikennu ara. Nebɣa luzinat-agi, meɛna ilaq ad nwali amek ara ilint, ma ur d-ttawint ara lemḍerra i yimezdaɣ.’’ Ikemmel yenna uselway n tiddukla. Ɣef wakken i aɣ-d-nnan, akal yesɛa lekwaɣeḍ i d-yemmalen s ttbut d akken akal d ayla n twaculin-agi. Ccreɛ n 4 deg yebrir 1895, yerra-t i yimawlan-is ɣef wakken i aɣ-d-nnan. ‘’Mi bɣan ad bnun luzinat-agi, nwan akal n dduwla imi walan kan lkaɣeḍ (Sénatus consulte) i d-yettmeslayen ɣef 350 ha n dduwla deg tama-agi n Swameɛ, meɛna ur zrin ara belli yella ccreɛ-agi n 4 deg yebrir 1895 i d-yerran akal s imawlan-is. Akal-a d akkal n lejdud. Akal-a, kksen-t-Yiṭerkiyen i lejdud-nneɣ, uɣalen rran-t-id, syin kksen-asen-t Yirumyen,rran-t-id yimawlan-nneɣ. Tura, d tamurt-nneɣ i yebɣan ad aɣ-t-tekkes…’’ i d-yenna yiwen gar yiɛeggalen n tiddukla n yimawlan n wakal. Akken yebɣu yili lḥal, iɛeggalen n tiddukkla-a, bɣan kan tifrat s lḥeqq, ttnadin anwa ara tt-id-yesbanen deg unnar. D wa i d asirem-nsen, ɣef wakken ttwalin tamsalt-a.
8 n tlawin i tesserɣ Fransa.
D taddart n 150 n yimeɣrasen. D taddart i deg ḍrant aṭas n twaɣiyin timeqqranin, acu kan tin i tent-iɣelben akk d tinna n tmerɣiwt n 8 n tlawin akked 3 yirgazen. Yeḍra waya deg useggas n 1959 mi akken i d-yessawel De Gaulle ɣer ufraniman (autodétermination) n tmurt n Lezzayer. Ihi, as-nni n tefranin, kkrent-d 8 n tlawin mgal afraniman-agi, ugin srid ayen akka i d-yenna ljiniral De Gaulle. Syin, yekker lɛesker n Fransa, yewwi-tent deg tmanya akked 3 n yirgazen, rran-ten daxel n utemmu u sserɣen-ten d imudduren. Ass-a, yella deg umekkan-nni yiwen usebdad anda ttwarun yismawenn yimeɣras-agi. Deg taddart n Ait Zellal i yettwaṭṭef, diɣ, Ait Ahmed, mebɛed tanekra-nni n 1963. Deg taddart i yemmut Ali Laïmeche deg useggas n 1946.
Cheik Amokrane
Ait Zellal, d taddart n ccix Ameqqran. Yesɛa taqubbet din i ttzurun aṭas n yimdanen imi mechuret seg zik. Ɣer tama-s, tella temɛemmert anda qqaren ṭṭelba. Inelmaden-a, ttasen-d seg yal tama n Lezzayer. Amur ameqqran deg-sen d iɛerbawalen (arabophone). ‘’Nesɣaray lɛilm akked taɛrabt. Ttasen-d ṭṭelba seg mkul tamnaḍt n tmurt n Lezzayer. Zik, timɛemmert, deg-s ay ferrun timsal, ttwiṣsin imdanen ɣer wayen yelhan. Nseɛɛu tikwal azal n 200 n yinelmaden, wagi, zik-nni. Mi selken leqraya dagi, ad sɛeddin timsizzelt, syin ad ruḥen ad ceyxen deg Sidi Ɛebderraḥman. Acu kan, neqqsen s waṭas deg yiseggasen-agi ineggura, ladɣa, seg 2001 ɣer da.’’ Akka i d-yenna Ccix n tmeɛemmert-a. Ula d imawlan n Ccix Ameqqran, hedren-aɣ-d fell-as : ‘’ Ccix Ameqqran, ur yeɣri ara la taɛrabt wala tarumit. D Rebbi i as-tt-yefkan, akken qqaren. D amdan i ikesben tamussni, d amɣar azemni. Iferru timsal i yal win ad d-yerzun ɣur-s. Ttcawaren-t lɣaci. Acu kan d ahwawi. Ttilin iḍebbalen, iferraḥen, icennayen…atg. Dɣa, aṭas i yesɛedda Ccix Lḥesnawi dagi ɣur-s. Yecna maḍi fell-as yiwet n tezlit anda i as-yeqqar ‘’A ccix Ameqqran, a bab n lberhan meqqer’’. Yiwet n tikkelt, yenna-asen akk i yinaẓuren ad wwten akk ɣef yiwet n tikklet, amek wakken yenna i yimferǧen ad kkren akka ad ceḍḥen. ‘’.
Hocine.Moula

