Site icon La Dépêche de Kabylie

«Ilaq ad asen-tefkem azal i yinelmaden»

deg tdiwennit-a, yewwi-d awal Mass Bekhti ɣef uselmed s umata akked tarrayin iwulmen akka tura.

Aɣmis n Yimaziɣen: Amek i tettwalid aselmed n tmaziɣt ass-a ?

Ali Bekhti : Aselmed n tmaziɣt ass-a, nezmer ad t-nwali s sin wudmawen. Udem amezwaru d win, yerzan amḍan n yiselmaden. Amḍan n yiselmaden yettnerni seg useggas ɣer wayeḍ, ayagi d ayen igerrzen. Ma d udem wis sin d ayen yerzan aselmed d tarrayin n uselmed. Ɣef wakken walaɣ, tuget n yiselmaden mazal sexdamen tarrayin tiqdimin almi nuɣal nesselmad tamaziɣt am wakken d tutlayt taberranit. Limmer d lebɣi, anelmad yettutlayen tameslayt seg wasmi meẓẓi, mi ara yekcem ɣer uɣerbaz, ad as-nesselmed amek ara iɛeddi si timawit ɣer tira. Bɣiɣ ad d-iniɣ daɣen almud n tmaziɣt ilaq ad yebdu deg useggas amezwaru mačči deg useggas wis ukuz.

Amkan n tutlayt di tmetti yettizrir ɣef uselmed. Amek ?

D tidet, mi ara tili tutlayt tuɣ amkan akken iwata di tmetti, ayagi yettɛawan almud-ines. Anelmad mi ara yekcem ɣer uɣerbaz ad yaf d tameslayt-nni i ihedder deg uxxam neɣ di berra i swayes ara yelmed, ula d tanefsit-is ad tili tertaḥ. Almud ad as-d-yas yeshel. Ad yelmed kan amek ara iɛeddi si timawit ɣer tira am wakken i d-nniɣ yakan di tazwara. Ad d-fkeɣ amedya ɣef waya u d ayen walaɣ nekk akked kra n yinelmaden mi ara ttarun, sexdamen aṭas n wawalen di tira mačči d awalen n tmaziɣt amedya : (Yetuca-yi-d, yettixisti, yennerbi, nettrizidi…) ansi d-yekka waya ? Yekka-d seg wayen nettidir di tmetti imi neǧǧa awalen n tmaziɣt, nuɣal nesmuzzuɣ awalen n tutlayin-nniḍen. Ayagi yezmer ad yawi ɣer nger n tutlayt.

Ad nuɣal tura ɣer tarrayin n uselmed, anta tarrayt i iwulmen akken ad yessiweḍ uselmad izen-ines ɣer yinelmaden ?

Akken ad yessiweḍ uselmad izen-ines i yinelmaden, ilaq netta yakan ad t-id-yaweḍ yizen n yinelmaden-agi. Yessefk ɣef uselmad ad iẓar d acu bɣan d wacu i iwulmen i yinelmaden. Tamsalt ihi ur teqqim ara di tarrayt, acku ur nezmir ara ad nḥettem ɣef unelmad ad yexdem akken nebɣa nekkni. Tarrayt d ttawil kan swayes ara yaweḍ uselmad ɣer yiswi. Ihi d netta kan i yeẓran ansi i ilaq ad iɛeddi. Acu kan tin ttwaliɣ nekk twulem d tin yersen ɣef wassaɣen yelhan gar uselmad d yinelmaden.

Yadra aselmad deg uswir amenzu yezmer ad yessexdem yiwet n tarrayt akked d win n uswir alemmas, neɣ temx allaf imi aswir amenzu yuɛer swaṭas ?

Nniɣ-d yakan tarrayt d ttawil. Ur nezmir ara ad nessexdem akken ma nella, anda ma nella yiwet n tarrayt. Ulac aswir i iweɛren ɣef wayeḍ neɣ win isehlen ɣef wayeḍ. Acu kan, deg uswir amenzu, anelmad mazal iḥemmel ad yurar, ad isuɣ… Aselmad, ur ilaq ara ad t-yeffeɣ leɛqel ma iwala annect-a. Ihi, i wakken ad d-yejbed anelmad akken ad d-yerr lwelha-s ɣer umahil-is, ilaq ad as-yeddu di lɣerḍ. Ulac anelmad ur yebɣin ara ad yelmed. Ilaq ad yettunefk wawal i unelmad ad d-yini acu yettxemmim. Ur aɣ-mazal ara di tallit-nni anda aselmad d netta i d kullec. Lweqt ibeddel, tarrayin ilaq ad beddlent. Ad sḥissfeɣ imi kra n yiselmaden ur ḥemmlen ara abeddel, nekkat kan timeshal, acku abeddel igellu-d s umaynut, amaynut ilaq-as uxeddim. Limmer d lebɣi, aɣerbaz d amkan anda anelmad i yezmer ad yegmu, yezmer ad yeḍs, ad yennecraḥ, ad yesseǧǧhed assaɣen gar-as d wiyaḍ… Maca, iɣerbazen-nneɣ ass-a, cban isekraf (leḥbus), kullec deg-sen yegdel. Ula di tneɣrit, ad yettuḥettem fell-as ad yeqqim anda i as-yehwa i uselmad, mačči anda yebɣa netta. Mazal inelmaden ttɣimin tiɣimit-nni iwumi qqaren (disposition autobus) meḥsub wa deffir wa. Llant tiɣimiyin-nniḍen ideg anelmad ad yaf iman-is u ad as-yishil uskasi.

Amek i yezmer uselmad ad yessenqes takerḍa-agi (copiage) ttakren yinelmaden deg yikayaden ?

Tamsalt-agi ur terzi ara kan aselmad, maca terza akk imḍebbren i d-yettilin i lmendad n usedwel di tmurt-nneɣ. D tidet deg yiseggasen-agi ineggura, tzad mliḥ tukerḍa-agi ma nezmer ad as-nsemmi akka. Maca, anwi ara nesseḍlem ? Deg wayen nsel d wayen i neqqar, nettaf ṭṭlem yettuɣal kan ɣef unelmad, acku d netta kan i yettwaṭṭafen mi ara yaker. Maca, llan yimakaren uffiren. Wigi d wid yeǧǧan tarrayt-agi n uktazal mazal tettedu seg yiseggasen n 1970 ar ass-a. « A leɛqel tawiḍ lewhi », akken qqaren. Amek ahilen beddlen, tarrayin beddlent, idlisen beddlen, aktazal mazal d winna kan. Ur zmireɣ ara ad d-iniɣ inelmaden sɛan lḥeq ad akren, maca zemreɣ ad d-iniɣ belli yella wanda ttwaḍelmen. Skud mazal iseqsiyen neɣ tuttriwin i d-yettilin deg yikayaden cban tunṭṭicin « err-iyi-d ayen i ak-id-fkigh », mazal ad tili tukerḍa-agi. Ihi, yessefk ad nbeddel tarrayin n uktazal i wakken ad nẓer aswir n yal anelmad.

Amek ara yexdem uselmad mi ara yili ugraw n yinelmaden ssexraben tiddi n temsirt ?

Anwa-ten yinelmaden-agi ? D wid-nni yettwaɛezlen iwumi ur nefki ara azal. Anelmad, ma ur-as yettunef ara wazal, ma ur as-yettunefk ara wawal ad inadi tagnit anda ara d-yerr azal d wawal-nni i as-yettwakksen, ad yuɣal akken. Di yal tasmilt llan yinelmaden-a. yal aselmad amek i asen-ixeddem. Llan yiselmaden irennun zzit i tmes, llan wid yessexsayen tirgin. Aselmad, ur ilaq ad yili d aǧadermi kullec iwala-t, kullec isla-as. Llant teswiɛin anda nettara iman-nneɣ ur nesli ara, neɣ ur nwala ara. Tikwal s unexẓur, anelmad ad yefhem iman-is. Ticki yuẓa di tlisa, nezmer ad as-nehder s ttawil mačči d aɛeggeḍ neɣ d asuffeɣ. Ayen yelhan deg wid yesselmaden tamaziɣt, deg unnar ad naf amur ammeqqran n yiselmaden d ilmeẓyen. Iselmaden-agi, sɛan lebɣi n uselmed, maca laqen wid ara asend-yilin i lmendad ladɣa di temliliyin n usileɣ.

Acu n yiwellihen ara tefkeḍ i yiselmaden imaynuten ?

Tazwara, ad asen-iniɣ tuɣalin igerrzen, tis snat mačči d iwellihen ad asen-fkeɣ. Ad asen-iniɣ kan aselmed d amahil yesɛan azal imi nettrebbi tisutwin. Ma nebɣa ad naf iman-nneɣ deg umahil-agi, yessefk ad nressi assaɣen lqayen gar-aɣ d yinelmaden, ad nekkes zzerb-nni yellan gar uselmad d unelmad. Anelmad, ma tqudreḍ-t ad ak-iqader, ma tḥemmleḍ-t ad ak-iḥemmel. Assaɣen gar-aneɣ, ilaq ad rsen ɣef tayri, leqder d umɛiwen. Ilaq ad tuɣal tuccḍa d ttawil n walmud, ur tettili ara d tawaɣit akken i tt-nettwali zik. Anelmad, ur ilaq ara ad yaggad ma yecceḍ, yessefk ad as-nessefhem belli ala win ur nxeddem, ur nessexsar. Zik mi ara yeɣli uqcic amectuḥ, ur ttɛeggiḍen ara fell-as, qqaren-as « Kker ad tɛiwdeḍ ». Ihi, ilaq yal yiwen deg-neɣ ad iɛawed tamuɣli deg wayen yexdem. Aktazal amninaḍ mačči kan i yinelmaden, imi yessefk i yal aselmad ad iktazel ula d netta iman-is. S yin ilaq usifi akken i as-yenna umedyaz « Ma yella d aserwet, ddemt aɣerbal sifet ».

S.Yamani

Quitter la version mobile