Wid iḥeḍren i wussan n tmedyazt Yusef U Qasi d Si Muḥend deg tedwlit-is tis mraw ( ɛecra) i d- yellan deg tzeqqa n yidles Mouloud Mammeri deg Tizi-Wezzu si 2 ar 6 deg Unbir-agi yezrin, rran (akken ma llan) tamawt ɣer usarag yellan s wazal-is i d- yewwi Salhi Mohand Akli yellan d amnadi deg uḥric n tmedyazt n teqbaylit tamirant. Aya yettban deg lḥir yellan ɣer wid i as- yeslan, akken ad as-mjajin s tuttriwin icudden ɣer tsekla taqbaylit tatrart, amek -itt u sani i tetteddu ?
Deg wawal-is, yessenɛet-d Salhi Mohand Akli afud i d- wwint tfaskiwin n tmedyazt i tenfalit n tsekela –nneɣ( ama d tafaska n uqbu, neɣ Nat Smail, neɣ tin n Yusef U Qasi d Si Muḥend U Mḥend) deg yal aḥric, ama deg wayen icudden ɣer userkeb n yifyar, neɣ tugna yettcebbiḥen asefru neɣ deg yisental tettqazam tmedyazt-agi. Am wakken i t-id- yessenɛet Salhi, deg yiḥulfan n tsuta n tura, tedda lhejna n tudert yezdin ɣer yal tudert di ddunit. Tuget n yimedyazen yettikin di tfaskiwin-agi d ilmeẓyen tecɣeb tmeddurt tamirant. Atwar-nsen (win i d- yessakayen tikwilin yettemmalen iberdan n tmedyazt) ur yefki ara anzi i wayen i d-yessenṭqen tasuta taqburt. Xas akka tasuta- agi tettidir deg yiwet n temnaḍṭ( tamurt n Leqbayel, maca ayen iḍerrun deg umaḍal wakali yecqa-ten). Daymi ahat tuttra i tezzin deg wallaɣen n yimedyazen n tallit-a tettezzi ɣer tnekkit-nsen . Tuttra –agi, nezmer kan ad tt-id- nesfurru s wawalen- agi : « acu i d Nekk, amek yeqqen nekk- inu ɣef yiman-iw ? » .
Aɣbel- agi yettlen ɣef ufeggag n yixef , yettban akken ilaq deg tmedyazt i d- tettawi Mehdi Samira( yewwin arraz wis rebɛa di tedwilt-agi tis mraw) neɣ di tmedyazt n Farez Aba, Touat Katia, Ahmed Khatabi. Ɣer yimedyazen-agi, lmut d tudert zdin. Mzuɣaren, teddun deg yiwen umecwar, xas tikwal ttemyezgalen. Akken ad tili tudert, ilaq ad tezwir tmettant. Akken ad tlli lmut, ilaq ad tegri tlalit. Imsefruyen i d- yekkan nnig tezmert n wawal , fesren ussan d wuḍan ɣer umras n wurar yellan gar tilin d war tilin. Ulamma awal n « ayen , acimi» yettuɣal-d deg yifyar yeẓden asefru, lḥir ur yelli ɣer tririt acku, tiririt d asendaq n umrar n tirga tigensanin yettlejlijen nnig n teṣmeḍ n uẓekka neɣ ddaw lḥamu n yiṭij yesseknafen tudert. Deg uhric –agi, nezmer ad neddem ifyar –agi n Farez Aba d tugna n wawal :
Ay ajenniw !
Ayen aẓru ijeqqem-d seg udrar ?
Nekk kkiɣ-d seg wakal
Nekk d uẓru d atmaten
Amek ɣef uẓru yebna wawal?
Ayen ɣer wakal i ttmettaten?
Aẓru d aɣebbar yettɣawal
Yesmundul tiṭ, dɣa imeṭṭawen
Snagareɣ-t d takka tikwal
Di taɣuct, d inetman xemten
Imsefruyen i d-ireẓẓun ɣef tfaskiwin( am tin n Yusef U Qasi d Si Muḥend U Mḥend)  ,; ttagme-d tikta deg wayen i d- tewwi tudert tamirant mebla ma zzin s uɛrur i wayen yellan d aqbur. Asaned n lebni n usefru yella ɣef tanfusin i d- igan( i d- islalen ) igduden n dunnit meṛṛa. Ɣer yimedyazen-nneɣ, yuɣal ulac tilist gar yiɣerfan, ulac amgared ! Ẓrubat iḥuzan idelsan grarben ddaw tebɣest n umyag, ddaw ccihwa n uttiki ɣer twacult talsawit. Deg ubrid yettawin ɣer umasel n timadit tahrawant, irebbiten n l’olympe ttwanecden ɣer rreḥba n yinig akken ad mlen abrid i zgaɛbur( asefru n Bensalem Khalifa) deg waffug war tilas i t-yewwin d lǧerra n Ulysse, akken ad yemlil d Yilat( asefru n Ait Boussad Akli) amer ad dlun ɣef tedyant yezwin Lviṭnam, neɣ ad aɣ-d- mlen acu yessarem wul , neɣ ad alsen i lḥif ddren yimaziɣen…cebken lexyuḍ n usefru deg uẓeṭṭa n tmedyazt iwakken ad gen aɛlaw ara yuɣalen d talaba i yal amdan di ddunit xas tuɣ-it d Arusi neɣ d Aglizi neɣ Amarikani. ifyar-agi n Louni Hocine d yiwen wudem deg wannect-a :
Ddiɣ s wul-im di tira
Tagelda iwumi zzin yitran
Tenfa di ṭṭlam tafrara
Yal awal anda i t-rran
Wa yura ɣef tewwura
Wa yeffer wanda i t-uran
Wa s yimru di ṭṭiq yura
Wa di ṭṭaq ḥejben yiran.
Zaden wumran
I d-yessefran
D tisura ɣur-m i d-yeggran
Asnulfu yuɣal mebɣir tilas. Kra yellan neɣ i d- yettnulfun amyag yella-as di lmendad. Akken ad fsun ijeǧǧigen n tsekla akked tidmi taqbaylit tatrart, tasuqlit ula d nettat tuɣ leqrar deg tfaskiwin i d- ttheggint snat n tdukliwin Yusef U Qasi akked Si Muḥend U Mhend. Hamid Ibri, Selmi Moussa, Louni Hocine wwin-d abrid nniḍen deg uhric-agi, imi nnig tririt n tmedyazt n Victor Hugo, neɣ Baudelaire neɣ Nizar Qabani ɣer teqbaylit, rran fell-as asnulfu n tugna, asɣerbel n wawal, lebni n yifyar akken ljehd n umyag n teqbaylit ad yifrir deg tsuqilt . Ahat d anect-nni i yeǧǧan tasqamut n uktazal ( n ussan-agi n temdyazt Yusef U Qasi d SI Muhend U Mḥend) ad tweṣṣi imḍebren n temlilit-agi n tmedyazt ad ldin timzizelt n tsuqilt s wudem nniḍen. Awellih isenned ɣef wakken tewwi-d ad tili temzizelt n tsuqilt teldi i yal aḥric di tsekla ,akken aleqqem n tira s teqbaylit ad yihriw ad yaɣ abrid alsawi. Imedyazen d yimyura ttwanecden si tura akken ad aznen tisuqilt n yidlisen gan ( ama d ungalen, neɣ tullisin neɣ tamedyazt) n leǧnas meṛṛa i tesqamut –agi n uktazal . Ṛray-agi yufar-d akken ad yili d afud i kra n win yebɣan ad yerr tasekla n umaḍal ɣer teqbaylit. Yella-d diɣ akken ad yesnerni di tutlayt taqbaylit acku tasuqilt d nettat ara d- yernun ɣer tsekla-nneɣ udmawen n tira imaynuten. Tasuqilt n usefu « l’ennemi » n Victor Hugo iga umedyaz Selmi Mussa( yewwin arraz amezwaru s ddemma) d yiwen ugzul deg uḥric- agi :
Temẓi-w d zzedwa n tillas,
Yenqer yiṭij d imeḍqan ;
Lehwa, rrɛud weddan tilas,
Armi iyi-seyden leǧnan.
Tura ṛṛay ha-t di llyali-s,
Ala axebbac i d-yegran
Akken ad d-nderri akal-is,
Ɣzan waman d iẓekwan.
Ɣef thuski n tira, tennerna telqay n lmeɛna. Asekkud yeldi tiwwura akken ifergan yellan zik d iɛewwiq zdat umyag n Si Muḥend U Mḥend , ad ttwahudden, ad serḥen i wawal ad icali gar tizrugin n tidmi, tin akken ur nessin lqid. Qqaren agdud ma yura yenǧa, ma yerra tira ɣer yidis yuǧew-d nger i yixef-is. Imsefruyen imiranen n teqbaylit (am Sadi Kaci, Douaher Mohand Akli, Nihad Salah, Younsi Mouloud, Metahri Hakima) gan lmendad i tira, wwin-d awal s wudem amaynut. Sbedden ijga n tmedyazt ɣef lsas yeḥwajen akal iṣeḥḥan. Isefra i d- yettlalen ddaw lmidad n yimru d win yettehwi lkaɣeḍ. Ass-a, tamedyazt ttarun yimedyazen-nneɣ ur teḥwaǧ ara aẓawan akken ad as- ittumel win ara s yeslen( fiḥel ma yuɣal usefru d tizlit) . Asefru yuɣal yessekfa iman-is s yiman-is. Akken ad as- yewɛu wallaɣ, akken ad t- tezgi tidmi, ilaq ad as- yili yura. Amdiq-is d adlis . tudert –is deg udlis. Aḥat d aḥulfu s wannect-a i yeǧǧan tuget n wid iḥeḍren i wussan- agi n tmedyazt Yusef U Qasi d Si Muḥend U M¨hend ad sḥisfen imi icennayen-nneɣ yellan d imedyazen ula d nitni am Zedek Mouloud neɣ Lounis Ait Menguellet ur ḥdiren ara i timzizelt n yisefra, yettilin s demma ? Mebla ccek aneḥḍur-nsen ad yernu kra, ad yeg afud nniḍen i lebni n tsekla taqbaylit. Mebla ccek askasi ara yilin gar yimedyazen d yinaẓuren- agi d win ara d -yeglun s yigerrujen n tikta…i lfayda n teqbaylit akked tsekla- ines. Akken yebɣu yili lḥal, yal tallit tettak-d imusnawen-is. Qqaren deg wawal : « win i iteddun ɣef tidet yeṣṣawaḍ » ahat ifyar-agi n Lounis Ait Menguellet ufan-d anamek- nsen di tilawt i nettidir tura :
Tiɣri nesla m nteṭṭeḍ
Tezwar kul tayeḍ
Ɣurwat ad as- tebrum tura
Zik wa ihedder-itt i wayeḍ
Ass-a di lkaɣeḍ
Ad tt-id- afen ineggura !
Ait Slimane Hamid