Amdan d mmi-s n lḥir, yella deg awal . Di dduḥ-is id yettureba ddew lhejna-s id yewwi imɣi . Anda yedda umdan d tawnafit id as yeṭṭfen affus akken ad yelḥu di tezrugin n-unadi ɣef tidet n yiman-is. Ajajiḥ n yal amdan di ddunit yesnan lɣerza n yixef d ajajiḥ n tusna n lesrar n tudert akked inumak id-as yegan addud. D tawnafit–agi i zedɣen ixef-is i t-yettawin ad yesers ɣer unar n uskasi( gar-as akked iman-is si tama, gar-as akked d nned-is si tama nniḍen) mačči d izli n tuttriwin. Yal tuttra tegla-d s wacḥal d-iɛawiq ɣef acu yemderkal yixef. Yal aɛawiq yesutur di tnefsit tifrat-ines. Amek ? Anda ? Ayɣer ? D tiqfilin i yetteldin tibrujin n tusna i umdan. D tiqflin-agi i yerẓan asalu i yiɣerfan akken ad sbedden tiɣermiwin yegan leqrar i timadit-nsen. Azal n tawnafit deg ubrid n unadi ɣef tamusni ur yesɛi ara tamtilit. Ɣef aya yeqqar Danniel Pennac : «lebɣi iyi-d yesllalen d tawnafit, ar tura ur ufiɣ ara lebɣi i-tt-yifen » . François Gros netta si ljiha-s yenna : « asmendeg yiffen yal asmendeg, d tawnafit ticki i tt-yesxdem wallaɣ akken ilaq » . Anamek n wawal dayen ibanen : d tawnafit i-iẓeṭan izuraz n tmusni, d netta-t i- yesenharen amdan akken ad inadi ɣef tid yefran wa ad yegzi t-id ibanen. Anda teqqur tala n tawnafit , teqqur terga n usefruri n inumak n tudert. Agdud yezzin s weɛrur i tawnafit, yeɣunzan tuttriwin yettḥelisen ɣef iɣerban n ṛṛuḥ a teddru yid-s am tmeṭut iɛaqren neɣ taḥcaṭ n iberdan ur d- nettak ara iguma.
Anamek n tillin n yal amdan , n yal agdud d lɣela id tefka tidmi-s, d tamusni s wacu id tegla timeti-s. Ɣef aya lhem amazwaru n yal aɣref d tikkin di lebni n teɣrma talsawit. Yal lqum anwa-t asɣar id yerna id tafa n tusna akked tmusni. Xas mgaraden iberden n tidmi si lǧens ɣer wayaḍ lqaleb n unadi yiwen-is acku yewwi-d isufar-is di dduḥ n tawnafit. Ahat tuttra ilaqen d tagi : acu id teɣerma, anwi i d-ijga ɣef acu tasened akked ad tekk nnig lḥir izedɣen deg ixef n yemdanen? Amawal yesegzid anamek –ines s wanect-a : « taɣerma d azday n udmawen imgurad yerzan timeti, ddin, agdud, aɣlan di yal aḥric n tmeddurt :ama d win n imeti, n ddin, n tasertit, n ttrebga, n taẓuri, neɣ n tamusni.. …iferdisen s wacu tebna taɣerma tasuta tettaǧaten i tayeḍ s tawil n iɣerbazen akked leqraya. » S waka yettban ur gelɛum ara ad tbedd tɣerma. I wakken taɣerma a ttuneḥseb d taɣerma ilaq ad tefk iẓuran deg ixef n ugdud i-tt-id yesnulfan yerna ad tegg ifurkawen deg ara ad ddmen iguma-ines tisutwin ara d iḍefren ɣer zdat. Lliqa n tɣerma yezdi ideli ɣer wass-a yegga terga ɣer uzekka. Agdud amaziɣ, am yal agdud di ddunit ula d-netta yeɛraḍ ad yesebded taɣerma ara yegan udem i timadit-ines amer cetla-s a tqazem zzman wa tenfel akkin i yisaggasen akked leqrun. Yeɛraḍ ad yebnu taɣerma ara yegan leqrar i « Nekk » ines akken dwam di tillin ad yilli d anṣib-is. Isufar imenza am akal, tutlayt akked akked uḥulfu s yiman yeqnen yiwen ɣef kulci llan wejden si tazwara ttraǧǧun kan tawnafit ara ten-yesftin akken ad aɣen abrid n unegmu. Maca gar lebɣi d wayen yellan ilaq tazmert yetthuddun tixidas n zzman. Agdud amaziɣ am akken neẓra werǧin is-tettunefk tagnit akken ad yesenher ixef-is ɣer yiswi yebɣa iyi iman-is, ɣer yimal is id yettmal ṛṛay n ṛṛay-is. Dima ddew tacḍat-d n-ubarani, yekna i lweɛd, yeqbel tutlayin tijenṭad, ddin aberani, tidmi tabaranit ɣef ayen id turrew tasa-s akked d iḥulfan-is inaṣliyen. Imusnawen imaziɣen ( Apulée, Saint Augustin, Ibn Kheldoun, Mammeri, …) urran si yal tutlayt : s tlatinit, s teɛrabt, s tefransist, stehzen deg tutlay-nsen armi tuɣal d tutlayt yesmeɛdazen i-uɛebbi n tmusni akked tijririn n tidmi. S tuget n-ustehzi akked uɣnufu n yiman yuɣal yidles amaziɣ d arbib, neɣ d anaɛyub yesmirjihen akkin akka wer leqrar gar lemwaji n wussan.
Ahat deg ayen yakk yezrin ɣer ass-a n wussan werǧin i tettunefk tagnit i yidles amaziɣ akken ad yefti yerna ad ibedd s- ifaden iṣaḥen am tallit deg nella akka tura. Allalen yellan gar ifasen n imaziɣen akken ad ɣermen ayen isen-ifaten deg lebni akked urasi n timadit-nsen d wid izemren di tallit tawezlan ad ṣiwḍen-t ɣer ugni n tanfalit idles-nsen akken am netta am idelsan n igduden nniḍen ad yekcem s wudem unṣib idelsan yesɛan azal di lebni n tɣerma talsawit. Aseqdec n wallalen am Lantenet, tilibizyuwat, tasenselkimit, idlisen, iɣmisen s wudem iwulmen d abrid ara yesufɣen mebla cekk idles amaziɣ si ṭlam ɣer tafat. Leqdic yellan zikk yeqqen ɣer lebɣi akked tazmert n kra n yemdanen kan , tura s demma tawwilet agi yezmer ad yemmeɣ di yal taxligt n timeti imi zrubat n wagdel sɣur iduba yellan ɣef timura n imaziqen ( Lẓẓayer, Maruk, Tunes, Libya..) yebṭel s ddema n tillin n iseɣzanen( logicieles) i- izemren ad kkan nnig tadrest (censure) yellan akken zik ɣef tutlayt akked idles amaziɣ. Ayen nettwali ass-a n-usnulfu s tutyalt tamaziɣt ( di yal aḥric yeqnen ɣer lebni n tɣerma) ama di tmurt n leqbayel neɣ di tmurt n Rrif d timeqwa id yettmallen d-akken abrid yenǧer akken ad yefti yidles amaziɣ yecbek zzman ger tucar-is acḥal d leqrun aya.
Ait Slimane Hamid