Idles amaziɣ : d lawan ad yebrez ubrid

Partager

Amdan d mmi-s n lḥir, yella deg awal . Di dduḥ-is id yettureba ddew lhejna-s id yewwi imɣi . Anda yedda umdan  d tawnafit id as yeṭṭfen affus akken ad yelḥu di tezrugin n-unadi ɣef tidet n yiman-is. Ajajiḥ n yal amdan  di ddunit  yesnan lɣerza n yixef  d ajajiḥ  n tusna n  lesrar n tudert akked inumak id-as yegan addud. D tawnafit–agi i zedɣen ixef-is i t-yettawin  ad yesers ɣer unar n uskasi( gar-as akked iman-is si tama, gar-as akked  d nned-is si tama nniḍen)  mačči d izli n tuttriwin. Yal tuttra tegla-d s wacḥal d-iɛawiq ɣef acu yemderkal yixef.  Yal aɛawiq yesutur di tnefsit  tifrat-ines.  Amek ? Anda ? Ayɣer ?   D tiqfilin i yetteldin tibrujin n tusna i umdan. D tiqflin-agi  i yerẓan asalu i yiɣerfan  akken ad sbedden tiɣermiwin yegan leqrar i timadit-nsen. Azal n tawnafit deg ubrid n unadi ɣef tamusni  ur yesɛi ara tamtilit.  Ɣef aya yeqqar Danniel Pennac : «lebɣi iyi-d yesllalen d tawnafit, ar tura ur ufiɣ ara lebɣi i-tt-yifen » . François Gros netta si ljiha-s yenna : « asmendeg yiffen yal asmendeg, d tawnafit ticki i tt-yesxdem wallaɣ akken ilaq » . Anamek n wawal dayen ibanen :  d tawnafit i-iẓeṭan izuraz n tmusni, d netta-t i- yesenharen amdan akken ad inadi ɣef tid yefran wa ad yegzi t-id ibanen. Anda teqqur tala n tawnafit , teqqur terga n usefruri n inumak n tudert. Agdud yezzin s weɛrur i tawnafit, yeɣunzan  tuttriwin  yettḥelisen ɣef iɣerban n ṛṛuḥ a teddru yid-s am  tmeṭut iɛaqren neɣ  taḥcaṭ n iberdan  ur d- nettak ara  iguma.

Anamek n tillin n yal amdan , n yal agdud d lɣela id tefka tidmi-s, d tamusni s wacu id tegla timeti-s. Ɣef aya lhem amazwaru n yal aɣref  d tikkin di lebni n teɣrma talsawit. Yal lqum anwa-t asɣar id yerna id tafa n tusna akked  tmusni. Xas mgaraden iberden n tidmi si lǧens ɣer wayaḍ  lqaleb n unadi yiwen-is acku  yewwi-d isufar-is di dduḥ n tawnafit. Ahat tuttra ilaqen d tagi : acu id teɣerma, anwi i d-ijga ɣef acu tasened akked ad tekk nnig   lḥir izedɣen deg ixef n yemdanen? Amawal yesegzid  anamek –ines s wanect-a : «  taɣerma d azday n udmawen imgurad   yerzan timeti, ddin, agdud, aɣlan di yal aḥric n tmeddurt  :ama d win n  imeti, n ddin, n tasertit, n ttrebga, n taẓuri, neɣ n tamusni.. …iferdisen s wacu tebna taɣerma  tasuta tettaǧaten i tayeḍ s tawil n iɣerbazen akked leqraya. » S waka yettban ur gelɛum ara ad tbedd tɣerma. I wakken taɣerma a  ttuneḥseb d taɣerma ilaq ad tefk iẓuran deg ixef n ugdud i-tt-id yesnulfan yerna ad tegg ifurkawen deg ara  ad ddmen  iguma-ines tisutwin ara d iḍefren  ɣer zdat. Lliqa n tɣerma yezdi ideli ɣer wass-a yegga terga ɣer uzekka.   Agdud amaziɣ, am yal agdud di ddunit ula d-netta yeɛraḍ  ad yesebded taɣerma ara yegan udem i timadit-ines amer  cetla-s a tqazem zzman wa   tenfel akkin i yisaggasen akked leqrun.  Yeɛraḍ ad yebnu taɣerma ara yegan leqrar i  « Nekk » ines akken dwam di tillin ad yilli d anṣib-is. Isufar imenza  am akal, tutlayt akked  akked uḥulfu s yiman  yeqnen yiwen ɣef kulci   llan wejden si tazwara  ttraǧǧun kan tawnafit ara ten-yesftin akken ad aɣen abrid n unegmu.  Maca gar lebɣi d wayen yellan ilaq  tazmert  yetthuddun tixidas n zzman.  Agdud amaziɣ  am akken neẓra werǧin is-tettunefk tagnit akken ad  yesenher ixef-is ɣer yiswi  yebɣa iyi iman-is, ɣer yimal is id yettmal   ṛṛay n ṛṛay-is. Dima ddew tacḍat-d n-ubarani, yekna i lweɛd, yeqbel  tutlayin tijenṭad, ddin aberani, tidmi tabaranit  ɣef ayen id turrew tasa-s   akked  d iḥulfan-is inaṣliyen.  Imusnawen imaziɣen ( Apulée, Saint Augustin, Ibn Kheldoun, Mammeri,  …) urran si yal tutlayt : s tlatinit, s teɛrabt, s tefransist, stehzen deg tutlay-nsen armi  tuɣal d tutlayt yesmeɛdazen  i-uɛebbi n tmusni akked  tijririn  n tidmi. S tuget n-ustehzi akked uɣnufu   n yiman  yuɣal yidles amaziɣ d arbib, neɣ d anaɛyub yesmirjihen akkin akka wer leqrar gar  lemwaji n wussan.

Ahat deg ayen  yakk yezrin ɣer ass-a n wussan  werǧin i tettunefk tagnit i yidles amaziɣ akken ad yefti yerna ad ibedd s- ifaden iṣaḥen am tallit deg nella akka  tura. Allalen yellan gar ifasen n imaziɣen  akken ad ɣermen ayen isen-ifaten deg lebni akked urasi n timadit-nsen  d wid izemren di tallit tawezlan ad ṣiwḍen-t ɣer  ugni n tanfalit idles-nsen akken am netta am idelsan n igduden nniḍen ad yekcem s wudem unṣib idelsan yesɛan azal di lebni n tɣerma  talsawit.  Aseqdec n wallalen am  Lantenet,  tilibizyuwat, tasenselkimit, idlisen, iɣmisen s wudem iwulmen d abrid ara yesufɣen mebla cekk idles amaziɣ si ṭlam ɣer tafat.  Leqdic yellan zikk yeqqen ɣer lebɣi akked tazmert n kra n yemdanen kan , tura s demma tawwilet agi yezmer ad yemmeɣ di yal taxligt n timeti imi zrubat n wagdel sɣur iduba yellan ɣef timura n imaziqen ( Lẓẓayer, Maruk, Tunes, Libya..) yebṭel s ddema n tillin n iseɣzanen( logicieles) i- izemren ad kkan nnig tadrest (censure) yellan akken zik ɣef tutlayt akked idles amaziɣ.  Ayen nettwali ass-a n-usnulfu s tutyalt tamaziɣt ( di yal aḥric yeqnen ɣer lebni n tɣerma) ama di tmurt n leqbayel neɣ di tmurt n Rrif d timeqwa id yettmallen d-akken abrid yenǧer akken ad yefti  yidles amaziɣ  yecbek zzman ger tucar-is acḥal d leqrun  aya.

Ait Slimane Hamid

Partager