Amdan deg ddunit ad yeqqim yewhem, yettweḥḥid i lebda. Ad ilal ass-a ad yemmet azekka war ma yegza tidet yellan, yeqqar ɣef tlalit Lemartine, amedyaz d wergaz asertan afṛansis : « d acu i d anɣa (crime) ay yexdem wemdan akken ad yuklal ad ilal ? ».
Annect-a akk d timuɣliwin n wemdan iḥaren, yettmesteqsayen isteqsiyen war tiririt gar-asen : d acu-yi ?; iwacu i d-lliɣ ?, anda ara yerr iẓiɣer-iw mara mmteɣ ? atg…
Deg tmurt n yizwawen, ahat ur d-llin wid nzemmer ad nsemmi ifelsafiyen, ɣas ma ahat imedyazen iqbuṛen am Si Muḥ Umḥend d Si Muḥend Ulḥusin ttwin-d deg isefra-nsen kra n tmuɣliwin tifelsafin maca seg taggara n tmidi (lqern) wis-mraw-tẓa tebda tettban-d tifelseft ladɣa s webrid n tezlit, acku aẓawan d win yessawaḍen ad yemmeslay i yiman. Ma nebder-d Lewnis Ayt Mengellet ay yellan s gar icennayen, yesfelsifen daɣen ɣef wayen i d-iqublen amdan : ddunit. Yeqqar deg tezlit :
Amɣaṛ azemni
Mi ad t-id-nesteqsa
Acu ara d-yini
D acu i aɣ-d-yenna
Yenna-d ayen yeḍran
Γas akken nniḍen
Yeḍra-d zik yakan
Ur tesεad d acu i d-yennulfan .
Mara as-nsel i tezlit s lekmal-is ad negzu acu ira ad d-yini ɣef tudert n wemdan seg zzman aqbuṛ. Lwennas Maεṭub daɣen aṭas ay sɣerbel deg taktiwin tifelsafin, seg tesfift « asirem » ma nekkes-d awalen-a :
Imi d aḥebber i d tudert
D acu yernan tamara ?
Imi ddunit d aserwet
Mlet-iyi acu i taggara ?
Win yutan yeqqar yettwat
Bu tidet yeggul yeḥnet
Γef lmektub nezga nettekka…
Dagi kifkif, ula Maεṭub Lwennas ibder-d aserwet ay yeesserwat wemdan, akked tesraṭ (ddiyanat) i as-yesslemden awal « ssbeṛ ».
Deg tmedyezt tazwawt tatrart, teṭṭuqet daɣen tifelseft, imi amedyaz d win yenεettaben s waṭas deg allaɣ-is, yal wa amek i d-yessenfali lɣec ay yesεa i ddunit war ma nemmslay ɣef tudert, amedya yeqqaṛ Ḥusin Luni deg usefru-yis « amugar » :
Ger ṭṭlam d tagut
Ddunit tekna
Yemɣi-d ɣef tmurt
Lxuf, yennerna.
Di ttelt lxali lmut
Amdan yennuɣna… ». Dayi ad negzu tamuɣli n umedyaz Azwaw ɣer wayen i as-d-yezzin d yimeṭṭi i d-yebra ass amenzu seg tiqraḥ. Deg useḥseb i d-yetteḥnunuṭen i tmelɣiɣt n umedyaz ad d-naf aṭas ay sḍelmen amdan, acku amek yebɣa yella-d, yeṭma&epsilon,; iεemmed, simmal yufa iman-is d ameḥbus, ɣef waya yeqqar Mhenni Xalifi :
Ah ya taklit d wakli
Yal wa deg-nneɣ d ameḥbus
Fiḥel aseggad i yigli
D taxxamt-nneɣ i ara nεus
Γas anza la d-yeṭṭili
Nettaggad ula d tili
Yak nzemmer ad newwet afus
Ula deg tmedyezt n tewtemt ad d-naf asfelsef ihegga-d i tfekka-s akursi, anda ara nɣer deg kra n yifyar n tmedyazt n Mehdi Samira :
Tudert d lmut tessensel-aɣ
Tamsunt…!!ahes…!! d aseɣt i?!
Wissen iman di ṛṛuḥ yezdeɣ ?!
Wissen ayen illu ur yesεi unt i?!
Wiss..?!d wiss..?! ttemsenfaleɣ…
Dagi Mehdi Samira terra-tt d asteqsi deffir gma-s ula ɣef uzzuf n Bab n yigenwan, imi isteqsiyen d wid ay ggten ugar n nnfu deg ddunit.
Mhenni Xalifi