S wacu ara yesedhu umdan lḥif-is ma yella ur t-yezuzen ara s wayen is-id yewwin lḥif-nni s timad-is ? Id yenna umusnaw ameqran André Gide. Tudert n yal amdan teẓda am usaru. Maca tikwal deg usaru-nni, yellan d telqa n tudert, ttilin-t tiyersiwin id yettbdadden d-iɛawiq mgal innig yettawin amdan alama d tidet n iyman-is. Aqazem n tideray –agi yemgared ger umdan akked wayeḍ . Kra ttafen tibrujin ansi ara kken akkin i wugur yessan deg abrid n tudert-nsen, tezgalen tiderit mebla ma yeččed fell-as uḍar, kra yetteɛraq –asen lewhi, ttemdarkalen ɣef tiyersiwin-nni, kečmen deg uzabuq n-ugrireb alama wwḍen ɣer lqaɛ n wanu yeččuren d iɣilifen . Amdan ibelɛen deg immi n tnifift n lḥif neqqar-as yecceḍ !
Ɣeluy ɣer lqaɛ n lbir n wurfan ɣef kra n tiwenziwin ihatem-it lḥal , dayemi deg anzi neqqar « ur yuksan ḥedd i t-yuɣen ». Deg unamek n wawal yenna Roger Nimier : « Di kra n tagnatin ixef ijebed ɣer ugadir. Tikwal yettafed azref akken ad yegrireb. Lwehma mačči din i tella. Ayen yesewhamen yella deg akken mi ara nwali amdan yeqbel ɣellu, yeqbel aḥnunef, yebra iyi-iman-is akken ad yenfeḍ yerna ad yesbur i ddel-id as yenḍen tebeḥnuqt n lhu akken ad ikalex i yiman-is uqbel wiyaḍ ». yettban ihi tela tucḍa id yekkan s ddew lɣreḍ tella tin id yekkan nnig lɣerḍ !
Ulac amdan is-iḥulfan i tadyant n tucḍa n yixef yegunin yal amdan yedranj tudert n ṣeh ( tin yeddan di terga n lebɣi ) am umadyaz. Netta yellan d-illel n ikuftawen n iḥulfan, yettlejlij ixef-is s lemwaji n iɣeblan yesuḥuben iman ɣer timedwa n leɣrur. Amedaḥ ur nessin adari , ur nessin tikerkas, yettawi ixef-is ger ifasen-is d nnican i tiyita n wussan, d tadla i wahmaj n lawan. Tugna-agi n umadeḥ ikecmen tiregwa n letlaf , tella d lemri n wayen iḥalsen d aṭan, d aɣilif, deg wul ikenfen ɣef tirgin n tgrawilwin ur d nuffi ṣahd ilaqen akken ad tguraɛ ayen tekmen di twamust-is d reffu neɣ d aqlileḥ. Deg akken ssden wuguren ɣef ul, yebḍa d aftaten, yemuckundew d-icaqiqen ansi id ttmirin imaṭawen akked ineẓman. Tasa n umedah tettnehtit ɣef laweɛd unḥis ; tettfegiḍ zɛaf akked reffu.
Tucḍa n yixef ɣef yecna Si Muḥen U Mḥend, Rimbeau, Baudelaire akked d waṭas n imedyazen di ddunit, yemnamer akked-s Matoub Lounes deg acḥal d-asefru. Tikawal, ɣer Lwennas, tucḍa n yixef id-as tt-id yewwin d ṛṛay-is . Deg akken yetḥaqaq belli leɛtab deg ayeg i tsers tudert d netta i yeddan ɣur-s d lebɣi-s nettaf-it ikečem di lxelwa n tidmi-s, yesrugmut ɣef yir aḍar-is i t-yesuhben ɣer tafsit n ddel.
Ulac abrid ur wwiɣ
Ur telli tiɣmert zegleɣ
Assa dḥiɣ-d facleɣ aɛyiɣ
Di tazmert-iw i ttuɣeɣ
Di teɣcact n ndama swiɣ
Ur d ukiɣ alarmi qlalḥeɣ
Si leɛyub n zzman ččiɣ
Ččiɣ ilaq ad xelṣeɣ.
Tafrit s yiman yegren deg yir tixmirt ur tedrig ara ɣef umedyaz. Lejwareḥ-is yeswan si tidi n leɛtab-is ttsuɣun lhejna n wul. Tixlijin n ṛṛuḥ-is teẓda lmeḥna fkent lemqud i tiɣwisin. Ṣura-s yecban taftilt iraqen id yeṭṭaǧǧen infiḍ, tnagi d idim, tesurug imeṭawen. Xas akken tidmi-s tekcem tigzirin n targit, aqabli n lemḥan yettra-d taɣzint-is alama d-aḍar n tidet, din yettaf d akken nmara teḥwaj iseflan. Leɛyud id yeɣlin am umačim ɣer tudet-is , iten-id yuǧwan d lebɣi-s. . Di tagnatin-nni , deg yesmerjiḥ ṣber akked facal , teḥlalid tuzma . Anwa ɣef acu ara yezem umeɛcuq yenuɣnin mayal mačči ɣef « Nekk » ines it –yesbedden ɣef yir imanaren. Anwa ɣef ayed ara d yezzu ulmu ma yella mačči ɣef ṛṛay-is id yewwin ɣer wanda ggunint timseḥṣal ?
Telfeɣ d imeṭṭi a Rebbi
Zedmeɣ ur ttmeyizeɣ ara
Ddiɣ di lebɣi n lebɣi
Ur ḥabreɣ i tagara
Ziɣent s terj rekba n trusi
Ur ḍlimen-ara imezwura !
Aṣubu ɣer timedwa, anda zehren ijujaḥ n tmes n jihanama, xmet-xmet i yettigririb ɣer-sen yixef. Tucḍa yettaran iman n umdan d aɣedu tefeɣ liqqa n tudert , iweṣef-it-id Lwennas s ljehd n tugna yesexdem, s ljehd n yifyar yettnawal. Deg akken izad lqerḥ, neflan waggasen nnig tilist n lmeɛqul, tezzin iɣuraf n wallaɣ amer deg awal ad affen ddwa i lehlak ur nḥelu. Mačči d abrid, mačči d ssin id yesenɛet umadyaz ameqyas deg yegger yixef-is : tikwal « ɣef tablaṭ n lḥif nefḍeɣ », tikwal « deg umuraj teger ṣṣura », anda nniḍen « tura dayen-nni-, tirget-iw texsi »…
Maca xas akken yettawid ( tikwal, mi-id as- tekkes ṣṣekra n tudert) s lexbar s leɣrur wuɣur i tezuɣer tawenza-s , deg ixef n yixef-is yeẓra belli win teḍfer tucḍa anu wuɣur yembettex yecba lbir ur nesɛi ara lqaɛ, neɣ lkaf ur tettmager lluḍa. Ahat d aqacem n « yiman » i yeṣawaḍen amdan ad yuɣal d taɣawsa neɣ d aɣarwas, neɣ d acetiḍ tḥuza tkikuct armi ay anda yewweḍ ad yaf iman-is d awḥid, yettweɛzel, yettuḍaref. Mi yewweḍ lḥal ɣer din, tucḍa tewweḍ ɣef wanda « Nekk » n umdan ad yehdiqer , ad yeḥluli deg aman n ddel alama yeɣunza ixef ixef-iens ! amedyaz ur teffir fell-as tadanyant, aneznaz n ctawi yeselmed i umaɛcuq yenuɣnin trad yettilin ger yiman d yiman-is. Matoub yules-d mačči tikelt mačči snat i tadyant-agi : « A tawaɣi-t-iw , ayi-iragmen warrac, « dḥiɣ-d d-aqal ger tizya-w , anda ddiɣ ayi sweɛden » , « lsiɣ taqacabit n leɛtab »….deg akken tučḍa n yixef ur teǧǧi abruy deg iseɣ yuɣal ula d win it-wallen  ,; yettwali deg-s d amcum :
« anwa ara yifken yelli-s
siwama d iblis
iɛecqen deg imcumen ».
Teɛjajt n ɣellu ur tesɛi ara tagara. Am acruf umu yebra ufus seg igenni, alama yenṭah ɣer lqaɛa yedegdeg yuɣal d iceqfan ara yekfu ddel-is. Matoub yefka-d acḥal d amedya ɣef tucḍa-agi yettaren « Nekk » n umdan d ifer yesmirjiḥ waḍu n leɣrur ɣef tignatin n leɛtab akked ineẓman. Am win tḥuza deɛwesu si zyada iɣeblan tefetti ṣṣura, yetuɣal bab n tucḍa d lexyal , ur yekkat ur yettḥuddu. Amedyaz ɣef ur yedrig kra yefka-d tbut ɣef acu ixedem lhem deg umdan deg ifyar-agi : « iɣeli lwerq-iw », « suwdeɣ d luṣif », « udem-iw kerzent lesnin », « usreɣ am yitbir aksum », « cbɣiɣ azerzur yegran ur yufig-ara »….deg akken taruẓi id yewwi ɣellu ur tettnajber ula d timadit n wamdan tettenququl, ccan-is ad yettirxis di ssuma. Matoub iccer ɣer anect-a deg ifyar-agi :
Manwala ad i cekem
Ayi-id yinni « Kem »
Ur d teqeribeḍ ɣer ljemaɛ !
Tucḍa n yixef mačči d yiwen id udem-is. Amdyaz ( dai Lewnnas) yegren am uqajmur s asif akken ad iḥareb ɣef cetla , yeẓra d akken tikwal tawecḍa tettili d tin n umdan weḥdes kan, tikwal diɣ d ttin n ugdud wakali. Matoub deg waṭas n isefra ines yezdi tucḍa n yixef-is ɣer tin n ugdud ansi id yefruri. Anect-nni ur d yelli ara s ugacur imi Matoub yewwid tecriḥt deg timeti ansi id yefruri, am akken netta s timad-is yellad tecriht s wacu tettidir timeti-nni. Ger Matoub Lounes akked ugdud aqbayli ur yekki inẓaḍ d tilist ger asen. Netta s timda-is yeqqar :
Tuḍen tmurt-iw
La ttedneɣ yides
Ugadeɣ d lmut-iw
I d-asfel ines….
Ait Slimane Hamid
(yettkemmil)

