Tadyant n Surya, tegger amaḍal zdat aɣbel meqran , imi lxetyar amek ala tilli tifrat-is yemderkal ɣef tuttra-agi : ma ad tilli ẓeḍma ɣef tmurt –agi neɣ ala , i wakken lmeḥna i d-yeɣlin ɣef ugdud , ugar n ssin isaggasen aya ,ad tettwakes. Ugur-agi isers leǧnas zdat yiwen lemri umu ṭṭuqten udmawen. Tlata n tmuɣliwin myuṭafent nmara deg annar n uḥerkel akked umjadel ger timura teɛna taluft. Si tama  ,; tella tamuɣli n wid umu neqqar timura n tutrimin (pays occidentaux ) ɣef tella Marikan, Langliz akked Franṣa di lmendad. Si tama Nniḍen llan-t timura n tisumarin ( pays de l’est) izedwan ddew leɛnaya n tmurt n Russ i teḍfer tagara-agi tamurt n Irane. I ṭerf akkin, ad nnef tumura tiɛrabin yesmirjiḥen ger ihwah. Ulayɣer ara yilli umdan d amusnaw di tisertit akken ad yegzi amek temcubek tadyant. S wayen kan i d-ttawin d isalen neɣ d askasi ttawilat n taywalt ( iɣmisen, tilbizyuwat, Net) yezmer yal yiwen deg-nneɣ ad iger s annar n wawal akked d usqerdec tuttra-agi : anda-t lfeyda n timura-agi isekren aberaḥ ɣef tadyant n tmurt n Surya ? Acu n ṭmaɛ neɣ lebɣi iten-t isazalen akken ad sekrent deg umaḍal anect-a n derz akked waḥruḥu ?
Mebla cekk tiririt ɣef tuttra-agi temgared ger wa akked wihin . Ur yeɛdil-ara usekud d wamek ara d yinni neɣ yettwali tadyant win izedwen ɣer tama-agi neɣ tayeḍ. Wid yufan iman-sen qerben, neɣ ttikin deg agni umu neqqar timura tiɛrabin tinselmin , yettmili ɣer tamuɣli n sufela ur newwit ara s telqay ɣer taluft-agi. Tuget di lawan, imedeɣ n timura teɛrabin sewzalen asqerdec , ttawind kan ɣer ifer-is tettun ɣer iẓuran-is. Win testeqṣed ad-ak-yinni kan akka s shela : ayen yesmendigen timura tutrimin akken ad skecment iman-sent deg ugur n tmurt n Surya d tmaɛ akked timhujrit kesben akken ad ḥarin lebyur n gaz akked lbiṭrul. Aqlileḥ-nsent, sseb-as diɣ d- ibeddi ɣer tama n tmurt n Israyel. Xas akka  ,; cerwen-tt-id kan s ufela, yelha i umdan ad yesteqsi ayen d tamuɣli-agi i-iraɛen di tidmi n imezdeɣ n timura tiɛrabin tineselmin ?
Lejwab , mebla cekk, iccud ɣer tixidas n umezruy akked d abrid deg id kkan yegduden-agi. Neẓra yakk d akken teɣerma umu sawalen teɛrabt tineslemt , teḥbes tinegmit-ines i tagara n leqrun ilamasen( moyen âge). Ger tallit d tayeḍ, taɣerma-agi ( teɛrabt –tineslemt) yeṭɣan nniqal di lwaqt-nni ɣef umaḍal wakali , tekna ɣef tigecrirt teḥnunef, teberttex ɣef wanu n wer tamusni. Yeǧǧa-t lḥal. Utrim ( l’occident) netta yewet s ugerz, ibedd i tmusni, isebded teɣerma ɣef ilugan n unadi akked ṣṣwab. Seg imir aɣref n umaḍal aɛrab-ineslem yekcem deg ujaɣlal-is, yetuhan yixef-is, iḥulfa s « Nekk-ines » yetwaweḍ, ireku. Timura tiɛrabin-tinselmin ur ṣawḍen-t ara ad ddunt akked lawan, imi ur sbedden-t ara tamguri ( l’industrie) , ur ssint-ara asekud atrar ara izedwen ɣef tizumna akked tamusni. Ur bnint-ara tudert tasertit ɣef tugdut. Ur gint ara lɛez i yidles , i taẓuri d wayen yakk yeqnan ɣer tinegmit n yixef n umdan. I lqarn yezrin, timura tiɛrabin takkent ɣer tigeldiwin yesburen aɛdil n meɣrud akked uskeɛrar neɣ ɣef iduba ṭṭfen s ẓur isnarafen ( dictateurs) ur neggi azal i yiɣerfan-nsen. Iduba-agi ( d igaliden neɣ d isnarafen) jebden-d lmun akken ad ḥakmen s ṣdal n ddin( yakk timura-agi sersen di tmendwat nsent d akken ddin n lislam d ddin n dewla) i deg lqidar deg ara yezwi tindal ɣef ugdud , yeger-ten deg ticerket n timṣeḥasel ur d nnufi tifrat ɣer ass-a. Iduba-agi ttwalin igduden-nsen mačči d iɣermaniyen ( citoyens), ttawalin-tent kan d ixamsen. Leɛḍil iḥuzan timura-agi deg allalen n tanfalit( tadamsa, leqraya, amesni, ttrebga, idles…) sbaben-t( iduba-agi) i tamharsa ( colonialisme) rran ddunbi i yir-s. Aqram n taluft, aseḥluli n sebba n waṭan yezwin am maras timura-agi i tikelt nniḍen iban anwa id- as yellan s deffir (ɣer igduden n timura-agi yegren di tanafa) d timura tutrimin ( le monde occidental) . Taḥjurt ɣef tḥajurt j , imberḥen yesfugulen iduba n timura-agi ṛebban tisutwin ɣef tikti –agi d akken d utrim( l’occident) d netta i d lmux n wuccen i lehlak-nsen. Di tidmi n igduden-agi d Marikan akked l’europe i yellan deffri n kra iten-yettaɣen neɣ ara ten-yaɣen. Yelha neɣ ifuḥ , d axṣim neɣ d aḥbib, lɣerb xas akken senɛaten-t s uḍad, yettseḥir tisutwin n timura tiɛrabin . Tirga n yelmeẓyen n temnaḍin- agi tettawiten-t ɣer reḥba-nni, imi xas aken ṭṭuqtent regmat di timura tutrimin, mačča shala n tmedurt, nnuba i d-ttmudunt akken amdan ad yef lebɣi-s, ad yebnu ddunit-is ur drigent ara ɣef tisutwin n timura tiɛrabin . Aya yegla-d s yinnig s imayaten n yelmeẓyen n timura tiɛrabin ɣer Franṣa, Langliz akked Marikan. Taluft( n yinnig) ur tedrig ɣef wid yettcuddun ansis di tili, imi ṣawḍen akken ad zuzren di tidmi n wid ireɣben innig d akken axṣim( timura tutrimin) ad yettwaweḍ si daxel iɣernban-is . Iberden ɣer iswi –agi banen : asemɣi n lkif ger tisuta tiṛumyin, asbeɣ-nsen ɣer tikta timṭurfa, tekerḍa akked d uslali nn yiwen n ugni n lxuf akked usermeɣ. Ayen s wauc id tegla tikli –agi yettwasen ibaned ɛinanai deg issgassen-agi inagura.
Tama nniḍen yegren tucar-is ɣer uhdum ihuẓan tamurt n Surya, d timura tutrimin( pays occidentaux). Ddew uberaḥ ɣef tugdut akked d izerfan n umdan , timura-agi ttnadin-t ad wtent Surya akken ad ineqraɛ udabu yeṭṭef Bechar El Assad, imi is-id suksen asexdem n leslaḥ akruran ( armes chimiques). Ulɣu , neɣ senjaq refden iduba n timura-agi d aḥudu n uɣref n Surya mgal adabu asnaraf yellan deffir cwal yekran ddin ugar n ssin isagssen aya , cwal id yegran s yimayaten n lmuta. Mača ger nniya akked lebɣi yella leḥsab nniḍen. Mačči d tikelt neɣ d snat i gren-t iman-sent timura-agi (umu neqqar d tiggduda) akken ad rasint( ɣef akken id qarent) tugdut di tmura yellan ddew uzeglu n yemṣulṭa. Aya yeḍra- d di Lɛiraq, Libya, Tunes , afɣanistan melmu kan. Acu s wacu id tegla ẓedma n tinezmarin-agi tutrimin ( puissances occidentales) di timura-nni ?
Agemmuḍ i ɣer yeṣaweḍ unekcum nsent , d tulya n tawwurt i yemṭufra ( les extérmismes) akken ad ṭfan zmam n leḥkem. Wergîn id terris lehna ɣef timura-agi deg id grant tinezmariyin tijentaḍ iman-sent. . Cwal, anquqel n tudert tasertit, tiyersi n tudert tamindawt d leɛyub ger laɛyubat s wacu id yekka trad di temnaḍin –agi iḥuza ujajiḥ n trad. Anda i tella tizelgi ? Ayen igduden n timura-agi yekren akken ad lassen i tugdut, ar daqel mudden iguma n imenɣi-nsen i tirebuyaɛ ur d neclig la di tmusni la di tugdut la deg izerfan n umdan ?
Timura tutrimin yettnaɣen ɣef lfeyda n yegduden-nsen-t, stehzent ur d giren-t ara di leḥsab i yiɛawiq-agi id t-xullfent tigrawliwin umu sammen imeɣnasen « tigrawliwin n tmura tiɛrabin ». Ass-a am akken nettwali di Maṣer neɣ di Tunes neɣ di Libya ala tixaṭṭarin wuɣur sufɣen tinekrwin-nni. Tama tis qrad( tlata) yesɛen awal ɣef taluft-agi n Surya d tamurt n Russ. Seg-mi i tekker lfetna di tmurt n Ccem, tezga tamurt n Russ ɣer idisan n Bechar El Assad. Teṭṭef nuqma deg agwraw n leǧnas i timura tutrimin u tella-asen nned ɣer nned. Tamurt n Russ seg-mi id yezzi Poutine ɣer udabu, tezga talla d aɛkir i leḥsabat n tmurt n Marikan, Langliz akked Franṣa. Yal tikelt mi ara ɛarḍent- timura tutrimin ad sufɛɣent rabul ( deg asqamu n laman ) akken ad ɛaqbent adabu n Surya, Russ ad sers ɣer tebla azref -ines deg tagayin ( véto). Ahat aṭas ara s- yinnin acu n lfeyda tesɛa Russ deffir ibeddi-agi ɣer idisan n udabu n Surya . Lejwab yekka-d deg imi n uslaway n tmurt-agi Poutine s timmad-is , netta id ad-as yennan i usleway Obama n Marikan, zzman n yiwen ixef( pole) deg umaḍal ifuk. Nnig anehḍur-inres ( n tmurt n Russ) deg usamer alemmas, tamurt n Russ tettnadi ad ter lɛaz –nn is inesren si ger ifassen-is di lawan asmi tella d tadukli n tigduda tinemlayin tisubyatitin( urss).
Mcubaken yiswiyen n yal tamurt, yekcem umaḍal di rhina. Anwa yeṣɛan lḥa q anwa ur t- nesɛi d zzman kan ara d yesfrun. Simmi ad yawweḍ wassen ,d lufanat akked imelsiyen ( innoncent) ara tt-crwen terɣa. d nitn i la iɣelin yal-ass s rṣas n tama-agi neɣ n tihin.
Ait Slimane Hamid