Deg tdiwennit-a, newwi-d awal ɣef umecwar n umedyaz Tchamouh neɣ Zatri Mohammed s yisem-is aḥeqqani, akked wayen icuɣben amedyaz aqbayli s umata.
Aɣmis n yimaziɣen: Deg tazwara, anwa i d Tchamouh, ciṭ seg umecwar-ik ?
Tchamouh Zatri: Bdiɣ seffruyeɣ deg temẓi-iw. Deg useggas n 1978 i bdiɣ ttcudduɣ imeslayen, imir-nni lliɣ qqareɣ deg uɣerbaz alemmas n Tegzirt. Syin ɣer-s deg useggas n 1983, i ttṣeggimeɣ isefra-w akken iwata lḥal. Syin akkin, ɣriɣ adlis-nni “Isefra n Si Muḥend u Mḥend”, i yura Mulud Mɛemmri. Deg-s i d-refdeɣ tamussni yeqqnen ɣer tmedyazt, dɣa xedmeɣ isefra s tmeɣrut, xedmeɣ isefra s tesɛa n yifyar…atg. Tin ɣur-s, rniɣ ɣriɣ isefra n Muḥya. Yerna imir-nni yewɛar lḥal, ula d adlis-agi s tufra i t-id-wwiɣ. Seg 1983 d asawen, bdiɣ xeddmeɣ tamekfaḍut (animation) n tmeɣriwin. Cfiɣ ɣef tmeɣra tamezwarut akk i xedmeɣ deg yiseggasen n 90, deg taddart-iw Tahanouts, d nettat i yi-fkan afud i wakken ad kemmleɣ. Deg useggas n 1987, nexdem-d yiwet n terbaɛt n ccna n yilmeẓyen nekk akked ucennay Karim Khelfaoui, cwiṭ cwiṭ armi i d-ufiɣ iman-iw d amedyaz n 660 n yisefra.
Acimi i tbeddleḍ isem i yiman-ik?
Mačči d nekk i ibeddlen isem-iw. Am wakken teẓram akk, belli deg temẓi nettsemmi gar-nneɣ s warrac ismawen n imnugra neɣ isem amzayed. Ulamma nekk isem-iw “Mohammed” maca imeddukkal-iw n temẓi ssawalen-iyi “Tchamouh”. Dɣa ula deg tesfifin i xedmeɣ semmaɣ-asent s yisem-agi amnagru. Tura akka, deg temnaḍt-iw n Ouagenoun, ssnen akk Tchamouh ur ssinen ara Mohammed Zatri.
I limer ur d ak-semman ara akka, ma ad teggeḍ isem n unaẓur?
Limer qqimeɣ kan deg tmedyazt, ahat ur ttsemmiɣ ara i yiman-iw isem amzayed, maca imi xeddmeɣ timeɣriwin dɣa ṭṭfeɣ deg yisem-agi n Tchamouh. D icennayen iqdimen i ibeddlen ismawen-nsen s lebɣi-nsen, ma d nekk mačči d lebɣi-w, iɛedda-iyi rray akken qqaren.
Acu n tewsit n tmedyazt swayes tessefruyeḍ?
Asmi bdiɣ akk, lliɣ xeddmeɣ isefra s tarrayt taqdimt, tinna sexdamen waṭas n yimedyazen-nniḍen. Ssefreɣ aṭas s lqaleb-nni n Si Muḥend u Mḥend, Ccix Muḥend u Lḥusin, syin akkin s lqaleb n Muḥend u Yeḥya. Ma d tura akka, ssefruyeɣ s tmedyazt-agi tatrart, i swayes ssefruyen ddeqs n yimedyazen.
Ulamma deg useggas n 1983 i tebdiḍ tessefruyeḍ, maca armi d 1996 i d-tessufɣeḍ album-ik amezwaru?
Tewɛer tmedyazt mliḥ i usuffeɣ, ama zik ama tura. Ulamma uqbel aseggas n 1983 i bɣiɣ ad d-ssufɣeɣ tasfift-iw tamezwarut “Scorpion”, ideg llan 29 n yisefra n tmetti akked teḍsa. Imir-nni daɣen ur d- suffuɣen ara imazragen idlisen s tmaziɣt neɣ tikasiḍin, ladɣa tamedyazt.
Syin akkin daɣen, teqqimeḍ 10 n yiseggasen i wakken ad d-ternuḍ tis snat, i wacuɣer?
Am tmenzut-agi kif kif, d amazrag i yi-sɛeṭṭlen mačči d nekk, tili ur ttɣamaɣ ara 10 n yiseggasen i wakken ad ssufɣeɣ tasfift iwejden yakan. Maca, qqimeɣ alarmi d 2006, i d-ufiɣ amazrag i iqeblen, i yi-d-yessuffeɣ tamedyazt-iw. Tasfift-agi tis snat i wumi semmeɣ “Lḥenni”, tagi sekecmeɣ-d cwiṭ n tsertit deg yisefra-agi.
Neẓra belli tamedyazt-ik, temmal aṭas ɣer uɣanib n Meɛtub, amek armi?
Teɛjeb-iyi aṭas tmedyazt n ucennay-nneɣ ameqqran Lwenas Meɛtub, ladɣa tizlatin-nni-ines n tewsit n cceɛbi. Imir teshel i wakken ad txedmeḍ asefru fell-as, teshel daɣen i lefhama. Dɣa xeddmeɣ s lmusiga-nni imeslayen, i wakken mi ara d-yas yiwen ad yawi asefru, ad as-iniɣ ḍfer kan lḥen n tezlit filan seg tezlatin n Meɛtub, ma d lmusiga ad as-yexdem netta.
Ahat d timesliwt i tselleḍ aṭas i Lwennas, daymi teddiḍ deg ubrid-is?
Ala, limer d lḥaǧa n tmesliwt, tili smeḥsiseɣ aṭas deg temẓi-w i At Mengellat. Tili ad Ssefruɣ s uɣanib-nni-ines, imi taẓuri am ṭṭejra, yal wa ad yawi afurk-is. Llan wid i xeddmen s lqaleb n Fahem, s win Sliman Ɛazem…atg.
Aṭas n yisefra-inek i yettwacnan deg tezlatin n waṭas n yicennayen…
Awal tezwareḍ-d deg-s, d tidet aṭas n yicennayen n temnaḍt-iw Ouageunoun i wumi fkiɣ isefra-w, cnan-ten deg tesfifin-nsen, maca ur d-qqareɣ ara ismawen-nsen. Ur ttakeɣ ara ula d ismawen n tezlatin-agi, axaṭer ma ulac iban win i tent-iɣennan, ulamma llan wid yeẓran annect-a. Yerna zik awi-d kan ad as-tefkeḍ i ucennay asefru, ur nessin ara izerfan-nneɣ, mačči am tura, mi nessen l’ONDA, yettḥaraben ɣef yizerfan-nneɣ.
Acimi ur d-teqqareḍ ara ismawen-nsen?
Ma nwala tuget n tesfifin n waṭas n yicennayen, ttarun s ufella imeslayen (isefra) akked lmusiga d ayla-s. Maca, tikkwal isefra yewwi-ten-id ɣer umedyaz-nniḍen, acu kan ur d-yeqqar ara, amek i tebɣiḍ nekk ad ak-id-iniɣ. Acku daɣen ma nniɣ-d ad ten-iɣiḍ lḥal aṭas, imi am wakken ad asen-d-tesneqseḍ seg lqima-nsen. Ma tenniḍ-as ad yeddu yisem-iw ad yagi, limer d lebɣi-k ay ul ma yesɛa yiwen ṣṣut yelḥa, ur yesɛi ara imeslayen yelḥan, ad d-yawi ɣer wayeḍ, yerna ad iseddu isem n winna, meɛna ifennanen-nneɣ kulec-ines.
Ihi tɛemdeḍ ad immečč lḥeqq-ik?
Ɛemdeɣ s tidet ad yemmečč lḥeqq-iw, imi am wakken i d-nniɣ yakan, zik nferreḥ aṭas mi ara as-nefk i ucennay asefru, yerna nqebbel ur d-yetteddu ara yisem-nneɣ deg tesfift-nni. Nekk d yiwen ferḥeɣ ayen din mi ara sleɣ i usefru-inu yecna-t yiwen deg tezlit, maca ur inekmal ara lferḥ-iw imi ulac isem-iw deg-s. Dɣa deg kra n tmeɣriwin i xedmeɣ d kra n yifennanen i wumi fkiɣ isefra-w, ṭṭalaben-iyi-d i nekk i wakken ad tent-id-awiɣ, imi ẓran belli-inu.
Ma tzemmreḍ ad aɣ-tefkeḍ kra n yismawen n yifennanen ukkud txedmeḍ timeɣriwin?
Xedmeɣ aṭas n tmeɣriwin akked waṭas n yifennanen, bdu-tt-id seg wid n temnaḍt-iw, yecban: Fahem Mohammed Said, Ali Ferhati, Karim Khelfaoui, Mouh Oubelid…atg. Am wakken daɣen i xedmeɣ d yicennayen imeqqranen yecban: Akli Yehiaten, Rabah Asma, Belkhir Mouhend Akli, Chikh El Mahdi, Slimani, Raoues…atg.
Neḥsa belli, tesmenyifeḍ isefra n yimeṭṭawen d wid n teḍsa ɣef wiyaḍ-nniḍen?
Ḥemmleɣ ad ten-id-awiɣ aṭas deg tmeɣra. Imi d lferḥ, ttawiɣ-d wid n teḍsa, wid lferḥ, wid n ddunit, wid n tayri. Maca ur d-ttawiɣ ara wid n leḥzen, wid n lefraq akked wid n tsertit…atg. Wigi s umata, qqareɣ-ten-id deg rradyu, deg uxxam n yidles akked tmeɣriwin n tiddukkliwin tidelsanin. D tidet s sin-agi isental iɣef ssefreɣ aṭas deg 660 n yisefra i yuriɣ ar tura, maca llan wiyiḍ, yecban wid n tegmat, wid i d-yettawin ɣef watmaten, ɣef tudert n umdan…atg.
Tenniḍ-d yakan deg useggas yezrin, tesɛiḍ album amaynut, acimi iɛeṭṭel?
Limer ufiɣ tili yeffeɣ-d deg useggas iɛeddan, maca mazal ur d-ufiɣ ara amazrag ukkud ara xedmeɣ, win i wumi tenniḍ, ad ak-yinni tamedyazt ur tettnuzu ara deg ssuq. Maca sya ɣer taggara n 2018 ad yili deg ssuq, imi d tamsalt kan n lweqt mačči d tamsalt n yidrien.
Ma txemmeḍ ad tecnuḍ isefra-k deg tezlatin, neɣ tira-nsen deg yidlisen?
Deg tazwara, xemmeɣ ɣer usuffeɣ-nsen deg yidlisen, imi imir-nni nekk ur ssineɣ ara tamaziɣt yerna ur d-ufiɣ ara win i yiɛawnen deg wannect-a, dɣa ǧǧiɣ tira. Maca yezmer lḥal ad yaweḍ wass ad d-fɣen d idlisen. Ma d tamsalt n ccna, asmi akken ara cnuɣ ur cniɣ ara, imi deg temẓi-w d nekk i d amezwaru deg yifennanen-agi n temnaḍt-agi-innu i yesɛan tagiṭart, mi walaɣ belli ur d as-ssineɣ ara dɣa senzeɣ-tt. Yerna tura yeǧǧa-iyi ṣṣut ḥlawen imi wessreɣ deg leɛmer.
Awal-ik n taggara…
Tamezwarut, ad awen-iniɣ tanemmirt s tussda i kunwi d uɣmis-nwen « La Dépêche de Kabylie », tis snat tanemmirt i wid iqeddcen akk deg uḥric n yidles ladɣa idles aqbayli neɣ amaziɣ s umata. Tanemmirt daɣen i wid i yi-iḥemmlen d wid i yi-slen, ssarameɣ ad iliɣ fessuseɣ fell-asen yerna ad xeddmeɣ ayen ara ten-yessefraḥen.
Yesteqsa-t Adaoun Abdelghani