‘’Ar ass-a, ur d-yelli ara ula d yiwen n leqdic ɣef wayen yeḍran di 81 di Bgayet’’

Partager

Seg temzi-ines deg taddart Iɣil ali ɣer tnekraft ideg d-yufa iman-is d ameḥbus ameẓyan deg yineḍruyen n Mayyu 81 ar ass-a anida yella d aselmad deg usuddu unnig n usileɣ n Bgayet, mass Aggoune Mokrane yesɛa tarmit meqqren deg yinurar yemxalafen n umennuɣ ɣef tlelli akked yizerfan n umdan. D ameɣnas yumnen s usenfar n tugdut, d ameɣnas n yidles ideg i d-yettban leqdic-is izaden. Timmeɣnest-ines, tufrar-d imi ugten yiḥricen ideg yeqdec: Izerfan n umdan, tasertit, tudert di tmetti, tamagit akked yidles, wigi yakk d inurar ideg yettnaḍaḥ war facal. D ameɣnas n tama tazelmaḍt, ittekka di tesmilin tiɣelnawin deg useggas n 1989, d yiwen seg yiɛeggalen i d-yeslulen Tiddukkla Taous Amrouche di taddart Iɣil Ali. Mass Aggoune, iqeddec aṭas deg unnar adelsan s timmad-is d azeffan, d amsali deg umezgun.

Ciṭ kan seg waṭas n wayen yexdem Mass Aggoune ad nwali d akken d ameɣnas ur nessin ɛeggu, ur nessin akukru. Ittekka deg wacḥal n yisenfaren yesedduyen timetti deg ubrid n talwit akked tugdut. Tettunefk-aɣ tegnit s wannuz akken ad nesqerdec kra n temsal icudden s inurar i ɣer yenfel di leqdic-ines: Amussu amaziɣ deg yiseggasen n 80, ineḍruyen n 88 ideg i d-tella ciṭ n tlelli n umeslay akked tlallit n yikabaren n tsertit, tallit n rrebrab deg yiseggasen n 90 di ṭṭrad aɣrim, ineḍruyen n tefsut taberkant di tmurt n leqbayel…Deg tdiwennit i as-nga, yemmeslay-ɣef umecwar-is akked temsal-nniḍen.

Tanemmirt imi tqebleḍ leɛraḍa-nneɣ. Di tazwara nebɣa ad ak-d-nini neɣɣar akk ayen tettaruḍ deg uẓeṭṭa n internet, d ayen igerrzen. Deg yiwen uḍris seg yineggur-a i turiḍ, tezziḍ-d awal ɣef « Umenzu n tefsut » i tqublem akk s twacult di tmurt, di taddart Iɣil Ali, deg yidurar  n les Bibans. Ma tzemreḍ ad aɣ d-tiniḍ kra n wawal ɣef umagger n tefsut ɣur-wen?

Mokrane Aggoune: Amenzu n tefsut nesfuggul-it si zik n zik deg temnaḍt-nneɣ. D yiwet n tmeɣra s wazal-is. Akken i t-uriɣ ass n 27 furar iɛeddan « Adriz-agi yekka-d si tallit taqburt. D ass i nesfuggul akken llan wansayen i d aɣ-d-ǧǧan lejdud-nneɣ, deg wayen yaɛnan aɛawed n tallit n ugama uɣur tcudd tudert n umdan. »

Yettban d akken d awezɣi ad negzem iciddan gar-aneɣ akked yidurar-nneɣ ! Ussan-agi i tesɛeddaḍ gar wayla-k deg wakal n yimawlan-ik d ayen ara yeǧǧen assaɣ-nni yellan gar yiziɣer (rruḥ) akked tfekka n umdan ad sswen iẓuran akken ur ttɣaren ara ? Uqbel ad nsel i tririt-ik, neẓra d akken turin-ik ḥwaǧent nnesma-nni akked uzwu-nni i d-iteddun akked tiṭ iḍallen ɣef  tallaṭ n Summam. Maca ass-a nebɣa ad nẓer amek d-yedda ugrud-nni i telliḍ zik imi wid i ak-yesnen, d imeddukkal-ik, qqaren-d belli si zik telliḍ ur tessineḍ ara aḥezzeb akked ukukru.  Si zik tesɛiḍ tabɣest, rnu tḥerceḍ. Nezmer ad ak-d-nesmekti kra n yimukan akked kra n yineḍruyen ara kk-d-yesmektin kra n tedyanin asmi telliḍ meẓẓiyeḍ: Axxam n Tzayert ideg i d-tluleḍ, i d-yusan nnig tejmaɛt n wadda, tamettan n yemma-k,  ṛṛḥil ɣer uxxam-nniḍen yellan ddaw n tejmaɛit n ufella, lebni n uxxam-nwen ajdid deg Tifrawin, ussan imezwura ideg tkeccmeḍ ɣer tneɣrit n « Lemdarsa », iseggasen tesɛeddaḍ deg uɣerbaz amezwaru Ben Badis, wid tesɛeddaḍ deg uɣerbaz alemmas Jean Amrouche, tarbaɛt-nwen tamezwarut n uẓawan anida tḥefḍeḍ derbuka, ṣṣyada n yimerga, lqeḍ (Aḥawec) n uzemmur, Addal n takurt uḍar gar yiderma…Llan ahat ugar n yimektiyen, ama d wid yessefṛaḥen ama d win yesnuɣnuyen di tudert-ik. Ales-aɣ-d ciṭ ɣef temẓi-k s telqay n cfawat-ik. Amek ur teshil ara tudert, maca akken yebɣu yili lḥal tqubleḍ-tt s tebɣest, s usirem, akked lebɣi?

Yettban d akken teswejdeḍ-d akken ilaq iman-ik i tdiwennit-agi, Ha-t-an teḥkiḍ-d akk tudert-iw, tessuliḍ-d akk iḥulfan-iw (s teḍṣa), llant ula d kra n tɣawsiwin lliɣ ttuɣtent, neɣ fɣent si cfawat-iw. Temẓi-w ur txulef ara temẓi n tizyaw di tallit-nni. Tudert di tmurt, deg yidurar seld timmunent n Lezzayer akken i tessefraḥ i tesseqraḥ, akken teshel i tewɛer. Deg udrar kullec ixuṣ, D lmizirya. Maca d ayen i aɣ-icerken akken nella, nefṛeq-itt akk gar-aneɣ. Tḥuza-yaɣ akk maca nemjamal-as, nttegga-s tiwizi akken ad tt-nqabel,ad tt-neɣleb, akka i d-tedda tmetti taqbaylit di talli-nni. I wakken ad d-uɣaleɣ ɣer tazwara n useqsi-inek ɣef rezzu ɣer wakal n yimawlan, nekk ɣur-i am win ara iṛuḥen ɣer Lḥiǧ, ɣer ẓyaṛa n saddat.

Tuɣalin ɣer tmurt anida luleɣ akken kan ara sriḥeɣ akkal-nni i yi-d-yefkan, ad mlileɣ ayla-w, ɣas i kra n wakud kan, d ayen yugaren kra yellan ɣas d tudert n menwala. Aya yettak-iyi-d ifadden, yettara-d deg-i ṛṛuḥ, ladɣa mi ara rzuɣ ɣer tzemrin i d-yecfan i yemma-s n ddunit. Rnu ferḥeɣ nezzeh mi ara waliɣ aggawen-iw imecṭaḥ deg wacḥal yid-sen imi ẓriɣ d nitni i d ixulaf n At Mexluf (isem n twacult-iw s teqbaylit)

Tura ad nruḥ ɣer tallit i deg telliḍ di tesnawit El Hammadia di Bgayet, anida i ak-id-tufa ass n 19 mayyu 1981, ass ideg i  d-tufiḍ iman-ik di tnekraft, d ameḥbus ameẓyan gar yimeḥbas n Umussu adelsan amaziɣ.  Qrib n 40 n yiseggasen ɣef tedyanin-agi yessawalen i tugdut akked yizerfan n umdan, ma tzemreḍ ad aɣ-d-talseḍ amek i tettwaḥebseḍ di lbaṭel d wamek akk i d-llan ineḍruyen-nni?

Di tazwara, tanemmirt imi i yi-tefkiḍ tagnit ad d-heḍreɣ ɣef wayen yeḍran di Bgayet deg useggas n 1981. D ineḍruyen yecban wid yeḍran di yebrir 1980 di Tizi Uzzu. Maca nesḥissif mi ara nettwali ittezi kan wawal ɣef wid n 1980 di Tizi Uzzu, ma d wid n 1981 di Bgayet ulac awal fell-asen. Ayen yeḍran di Tizi Uzzu 1980 akked wayen yeḍran di Bgayet 1981, di snat n temdinin timeqranin n tmurt n Leqbayel i tudert n tmaziɣt, d ayen yessawḍen tiɣri ɣer temnaḍin yemxalafen n tmurt n Lezzayer, ugar ɣer tmazɣa sumata, si Siwa di Maṣer alamma d Tigzirin Tiknariyin. Ma llan kra n yiḍrisen yettwarun ɣef yebrir n 80 (ulamma tuget deg-sen d win imeɣnasen yellan deg yikabaren, ayen ara ten-yeǧǧen ad mmalen ɣer kra n tama), ar ass-a ur d-yelli ara ula d yiwen n leqdic ɣef wayen yeḍran di 81 di Bgayet. Ulamma neẓra belli ineḍruyen-agi di sin d nutni i d lsas iɣef ṛeṣṣant tikta tisertanin n tallit tamirant di tmurt n  Lezzayer.

 Ḥku-yaɣ-d s ttbut ayen yeḍran ass n 19 mayyu 1981 di Bgayet ?

Ayen yeḍran ass n 19 mayyu di Bgayet, d ttbut n telqayt n wayen yeḍrandiTiziaseggas uqbel. Yella-d yiwen unejmuɛ aɣerfan i d-heyyan inelmaden n tesnawit ideg ttekkaɣ. Llan-d ɣer tama-nneɣ kra n yiselmaden. Seld rnan-d ɣer-neɣ ama d ixeddamen ama d ikumerṣiyen ama d imdanen-nniḍen. Yuɣal d luluf n lɣaci i d-yennejmaɛen. Ɣas akken yella-d lḥerṣ sɣur imṣulṭa, tikliwin ddant seg snat n tisnawiyin (Hammadia akked Iḥeddaden) yellan di temdint n Bgayet. Timlilit tella-d deg lkarfur n la cité CNS Zone industrielle. Iberdan akk ččuren, tikli tedda di talwit maca iɣallen n « laman » xedmen lebɣi-nsen. D ayen i d-yessekren lɣiḍ ɣer yimdanen yerran ɣef yiman-sen. Ɣelqen iberdan, seld yekker ccwal akked yimsulta.

Akken acḥal n wussan, cwal yettkemil di temdint n Bgayet akked d temnaḍin akk n Summam, am Sedduk anida ilmeẓyen kecmen ɣer lǧameɛ refden les Haut parleurs akken ad ssiwlen i yimezdaɣ ad d-kren, ad d-ffɣen s iberdan. Ilaq Ad teẓreḍ d akken di tallit-nni, ur yeshil ara, Yers-d rrehb ɣef tmurt. Imsulta n tsertit iwumi qqaren la SM, ɛussen kullec, xeddmen lebɣi-nses s lebɣeḍ di tmetti. D amedya kan: ma ufan ɣer yiwen un tract, ad d-yesɛeddi 5 n yiseggasen n lḥebs, imesbaniyen ugar, ma d imḍebbren n tmesbaniyin yezmer ad ḥekkmen fell-asen s lmut. Ad d-alseɣ akka kra n yiferdisen (éléments) igejdanen yellan d sebba n tnekra-yagi:

* Yal 19 mayyu, nesfuggul deg Bgayet ineḍruyen n 1956 anida i d-yessawel l’UGEMA ɣer taggant (grève) d uneḥbus ɣef leqraya akken inelmaden akked yisdawanen ad kecmen annar n tegrawla mgal amnekcam. Ulamma tusa-yi-d ẓẓayet tunṭiqt-nni « M » n UGEMA; Bgayet tecfa-d i wayen yeḍran deg wass yecban ass–nni:

– Yiwen unelmad (Brahim) n uɣerbaz alemmas (Ibn Sina tura), serɣen-t d amuddir deg taddart-is n Toudja, wagi yella-d uqbel asiwel ɣer taggant. Aya d yiwet si sebbat yeǧǧan At Bgayet ad rren tiɣri  i usiwel n l’UGEMA.

– Ugar n 100 n yinelmaden, d icawraren, d inubiyen i yerran i teɣri, tuget deg-sen mmuten d imeɣrasen….

I waya tanekra n 19 mayyu 1981, tedda deg ubrid n umennuɣ n yimezwura-nneɣ i d-yekren mgal tamḥeqranit ur nesɛi isem. Ilaq kan amdan ad tt-iqabel ayen yebɣun yeḍru !

* Si Tallit-nni ar timunnent n tmurt, ar ass-a, tamnaḍt n Bgayet di leɛmer tebra i umennuɣ ama ɣef yidles, ama ɣef tmagit-nneɣ. Tamagit n umdan mačči deg yiccer n lkaɣeḍ ara tt-yidir, ula d lxetyer n tdiyanit neɣ war tadiyanit d lxetyar n yiman gar-as d bab-is kan. Ur nelli ara d Aɛraben. Nekni d Imaziɣen, nebɣa ad nidir d ilelliyen n tefrit (conscience), ula si tama n tdiyanit. Amennuɣ ɣef tmagit-nneɣ akked yizerfan-nneɣ d isuturen igejdanen di tnekra n 19 mayyu 1981.

* Ayen yeḍran di 1980 di Tizi Uzzu iḥuẓa-aɣ. Di Bgayet nettheyyi-d timesbaniyin yal ass akken ad d-nbeyyen belli aql-aɣ ɣer tama-nsen. Tidyanin n 19 mayyu 1981, llant-d deg ubrid akked lǧerra n umezruy n tallit n umussu amaziɣ.

* Iṣenfaren di Bgayet ḥebsen irkelli, yal aḥric ad tafeḍ deg-s lexṣas ladɣa wid n lebni, ama n yixxamen, ama n yiɣerbazen d wayen-nniḍen. Deg useggas n 1981 nufa-d iman-nneɣ neqqar di tneɣriyin ideg ttillin ugar n 50 n yinelmaden. Ugar deg-neɣ deg yiɣerbazen i neggan (interne) imi tuget deg-neɣ seg yidurar akk i d-nettader.  Di tallit-nni, nella nettargu ad aɣ-bnun tasdawit am tin n Tizi Uzzu.

* Teffeɣ-d yiwet n diɛaya ( wissen ma d tidet neɣ d tikerkas) i d-yeqqaren belli adabu ur yebɣi ara snat n tesdawiyin di tmurt n leqbayel. Ayen yeḍran di tin n Tizi Uzzu, yeǧǧa-asen-d ccwami. Nesla belli bɣan ad beddlen adeg i uṣenfar-agi n tesdawit, ad tt-kksen i Bgayet, ad tawin ar Ǧiǧel: D ayen yesluɣen taswiɛt, d ayen iwumi ur nezmir ad nessusem…

Acḥal n tsuta i irefden amennuɣ ɣef tmaziɣt, acḥal yettwaḥebsen, acḥal yemmuten, acḥal inuḍḥen. Ass n wass-a amek tettwalit tamaɣant (bilan) n wacḥal d aseggas n umennuɣ ɣef temsalt n tutlayt d yidles amaziɣ?

Akken t-id-nniɣ uqbel; Amennuɣ ɣef tmaziɣt d win i d lsas iɣef yebna umennuɣ  ɣef tugdut di tmurt n Lezzayer.

Yesteqsa-t Hakim Allouche

Tasuqqilt ɣer Tmaziɣt : Hamid Bilek

Partager