Yenna Aristote : « Aɣbel n umedyaz mačči d timena n tidet yeḍrand taḥerfit , meɛna tumla n wacu yezmere ad iṣuḥeb yid-s yimmal s yal udem s wacu yezmer ad megared neɣ ad yefti”. Di tasnagt ( sagesse) n timeti-nneɣ nenki s leqbayel neqqar : « awal d aciri mačči d asmiri .
Awal ɣer yal agdud d netta i d rkiza i-itellin allen ɣef tamusni,ɣef taneflit. D netta i-itellin iberden ɣer wayen ur nessin d wayen ilaq a nawweḍ ɣer-s akken timadit-nneɣ ad tekk nnig isaggasen amer ad treṣi leqrar n lebda i yixef-is. Yenna Jean La bruyere: « yettɣad win uad yinni tirga n wallaɣ. ».
Di timeti –nneɣ izedwen d leqrurn ɣef tasekla timawit, s yir tiṭ I yettwallin kra n medden umu yecceḍ laṣel ixef-nsen. Akka akka ad asen tesleḍ qarren : « acu ar -aɣ tawwi taqbaylit ? ». amedyaz ur tezgil tiyita netta yerra lejwab yenna: “ laṣel-ik izgel-ik/ win tebɣiḍ yuggi-l/mmel-iyi-d anwi ik illan?”
Moḥya deg tuzzel taqbaylit am akken uzlan waman di tregwa, am akken yuzel yidim deg iẓuran netta yenna : « d acu nezmer as nexdem i taqbaylit ? ». Deg anect-a i yemgared Muḥya ɣer imaɣnasen n yidles Amaziɣ nniḍen . Uqbel wiyaḍ i-iẓra belli akken tutlayt taqbaylit ad tenerni wa ad telḥeq iswir id as- ilaqen akken, yewwid amyag-is ad iqazem tudert tartar. Ɣer Muḥya ur gelɛum ara I tmeslayat ad tɛebbi kan timsal n tudert n yal-ass. Nnig anect-a ilaq diɣ ad tuɣal d allal n taywalt ( communication) di yal aḥric yeqnen ɣer timeti akked d tusna. Acqirew yeddem Muḥya ur yelli d win fessusen. Di tili yeqqim i leqdic aɛwin-is d tayri izedɣen ixef-is ɣer lijiha n taqbaylit. Awal s wawal, ifyer s yifyer yettara-d tidmiwin yellan deg tira i d-yekkan seg tiɣermwin n leǧnas meṛṛa akken ad imel i wid icukken, d akken tutlayt taqbaylit d ttin iweɛan i yal tamsalt ama d tid iccuden ɣer lebni n timadit, neɣ d tid izedwen ɣer yixef akked d sebba n tllin ines di tudert. Ɣer Muḥya am akken awal ilaq ad yinni yellan d akmam ( concret) , ilaq diɣ ad imel timsalt timadwanin ( l’abstrait) am akken id as yenna Charles Baudelaires: « di telqay n tufirin id yettlal umaynut ».
Anwi d abrid ɣer wenect-a? Muḥya yegzi d akken ala s ulaqem n tiskert id yekkan si tebḥirin n tasekla tibeṛanyin ara yuɣal useklu n taqbaylit d win id yettmuddun iguma yelsan talaba taziyent(contemporaine) melba ma yeseɣres talaba n tnaṣlit. Ass-a taqbaylit tɣalet seg leqdic n Muhya igarujen n tira i deg yal win yebɣan ad yernu adɣaɣ-is ɣer lebn-is n uɣalad n yidles –nneɣ ad yyef allal akked iberden yesufuɣen ɣef tafat. Yenna Confucius: “ s kra n win ur nessin azal n wawal d awezɣi ad yessin lqima n tudert. Yal tikelt deg ad yeɛreq unamek n wawal I tilelli-nsen ad yeɣraq miḥlal”
Muḥya yefsi lqid i umyag n taqbaylit. Yessa aɣanib n tisuqelt tuḥdiqt i wid yenwan ula d nitni ad ttikin di lebni n timadit-nneɣ. Yesuksed tasekla n taqbaylit deg uglugel deg ayeg akken tabrek d isaggasen. Yefka afud i wawal akken awal ad yegg lmendad i yidles. Ulac taɣeṛma ad yenulfun ma yal awal yesbek. Ulac tamusni ad yeflalin ma yal yeqqim wawal d amɛlal. Ulac agdud ara yewḍen ɣer yigli n tafat ma yal tasekla teqqim kan di lqaleb aqbur. Tidmi tagrawlant n Muḥya tettban-d am yiṭij deg tasɣunt Tifin ( sɣur tizrigin Ɛacab) i d- yesufɣen uṭun d tajmit I unaẓur yeggan lsas akked d ilugan i umezgun n taqbaylit.
Di tasɣunt –agi id yekkan di lawan is, yettban amek i-isaned Muḥya ɣef tira n leǧnas id – aɣ yezwaren akken ad yeddem isufer ara yesnarnin ljehd n wawal n taqbaylit. Tadiwwenit yexdem akked d Ḥend Saɛdi di tasɣunt “tafsut” tera tafat amek iwulem ɣer tidmi akked d tamuɣli n umyaru ɣef wamek ilaq ad as neddu I tutlayt –nneɣ. Yuɣ lḥal aya yennat-id ula deg yifyer deg yeqqar: “ayen bɣiq mači d awal/ mi tenniɣ yedem-it waḍḍu/ ayen bɣiq mači d urfal/ ansi id as yekka as yeknu.”.
Ayen nebɣa tura d akken tira n Muh^ya ad tenulfu d idlsen. Ayen nebɣa tura d akken timzgunin n Muḥya ad twaseklent .ayen nebɣa tura d akken anadi s telqay ɣef leqdic n Muḥya at aɛnun isdawiyen akken taferka n tselkla id immud i taqbaylit ur tettɣimi ara d abandu. Yenna u medyaz i Muḥya :
kečč tebɣid tili
Nerra –ak iṭij
Isem-ik deg yigenni
Yid–s ad yettfeǧǧiǧ
Aqlaɣ nettwali
Aṭas ur nuklal
Ufraren-d assagi
Ttleqime lbaṭel.
Tugi-ḍ cciɛa
Am akken tugiḍ cqar
D tezged akked ṣṣfa
Ul- ik i-yextar
Ruḥ kan zedigeḍ
Ibedd wazal-ik
Teẓẓiḍ tleqmeḍ
Yeǧuǧǧeg yigri-ik
Ait Simane Hamid

