Yal agdud di ddunit ( am zik am tura) yeḥwaj aktay, acku d aktay-nni i yettaren aẓar ɣer tara! Ur yezmir ara ugdud ad yenfel i txidas n umezruy, neɣ ad yesemneɛ ixef-ines si tmedwa n tatut ma yella ur yezdi ara zdat n yigli, yettqazamen tamuɣli, nnican ara t-id-yesmektin acu yella neɣ amek yella. Aya d abudiyen(bases) ilaqen i lebni n timadit n yal aɣref, acku am akken it-id-yenna Winston Churchil “ agdud yezzin aɛrur i yiḍeli-ines, du leqrar ad as-yalles”. Ɣef anect-a ( mebɣir cekk) ttuɣalent tadyanin yedder ugdud d- izamulen n tnekwit-nsen( identité) , ttewqamen-asen-t afugel akken s cfawat, yal yiwen ad yezzi s tmuɣli ɣef ayen ddren imezwura, akken ula d nitni ( nnuba-sen) ad ǧǧen kra ( isufer yesidiren cetla) i yinegura. Yal mi ara d-yezzi umuli n tadyant yeqlen d limaṛa deg ubrid yuɣ ugdud , ttezint tidmiwin ɣer inumak-ines, sefruyen imazanen i d- tnawel i tsutiwin i d-iḍefren. Tidyanin-agi cbant imraren i icudden ass-a ɣer yiḍeli, am akken llan-t diɣ d irebi i wayen ara d-yenulfun neɣ ad d-illalen seg uɛebbuḍ n yimal.
Aktay yettara lehwi n yemdanen ɣer icqiriwen ddren igduden iten-id-yemugren deg ubrid n tgemi-nsen. Yal tikkelt deg aɣref yufa tibuda( solutions) s wacu ara yenfal nnig lewɛer i d-sersen isaggasen zdat-s, akken ad yeg asurif metwal aɣbalu n liser akked d timunent, yettuɣal wass-nni d lemri n umenuɣ deg yekcem akken cetla-s ad tezdi s lqed, imi akken it –id yenna Gaston Bouthoul: “ taɣerma d imenɣi mgal tugdi”.
Tafsut n Imaziɣen tella ula d netta-t d yiwen uktay yesɛen azal meqqer ɣer Leqbayal d Imaziɣen s umata. Ɛecrin di Yibrir yekcem ixef n Imaziɣen, yuɣal d tanfust izedɣen deg taglimt yesburen timadit. Tidyanin n 20 di Yibrir huzent arrac d telmeẓyin yedren tallit-nnideg akken ḥulfan s umenuɣ-nsen ara ldint tiwwura n yimal ɣef umezruy. D imenɣi nsen arad yerran aserhu i waɣref amer ɣer zdat as yegg tawenza nniḍen i yidles-ines yettwaɣaben d lesnin yakken( am akken it yenna Matoub: “ad yeff anda yedda later-ines) . Tafsut n tmanyin seg yimir tuɣal d azamul n tnekra n ugdud mgal lbaṭel akked unḥiyaf d tmuḥaqranit. I tikelt tamenzut idles Amaziɣ yezwi takka i ɣumen udem-iens, yewwet s-ugerz akken ad yezdi uɣedu ines yeknan ddew ideflawen n tatut.
Tafsut n tmanyin d tanekra n ugdud yuggin azaglu ɣef tayet id- as id ihegga udabu n yimir. Adabu isenden ɣef ukabar awḥid( yukren timunent n tmurt s ljehd n iserdas yellan di tillist n tunes si 1962 ɣer tura) akken as-yectiq( i wagdud) ad yinni awal. Adabu ireṣan iman-is ɣef teɛrict n leḥkem s utekki ɣef yiwen ukabar isebɣen timadit n tmurt, yerran nekwa n ugdud teqqen ɣer tansa n teɛrabt akked d tineslemt. Ɣer adabu yesrewten di tamda n leɣrur , yesmenyafen leḥkem n takriḍt ( s ljehd n iɣalen n iserdasen-is) teɛrabt d netta-t i d-tutlayt n tmurt, d lmuḥal ad -as tilli tayeḍ d tarbibt!
Aḍu n leɣrur, yezwin tamurt , iṣuḍed si 1962 asmi Benbela aselway amenzu n tigduda isuɣ s ljehd n taɣect-is: “tamurt-a d teɛrabt… d teɛrabt… d teɛrabt!”! Seg imir yir tamuɣli teḍfer idles Amaziɣ. Ɣer Boumedienne( iɣeḍlen Benbela) : “ ma riɣ tamaziɣt d tutlayt taɣelnawt n tmurt , amek ara msefhameɣ d tmura tiɛrabin ticqiqin?” Ɣer Chadli “tidet di laṣel d imaẓiɣen i nella, meɛna turra yerra-aɣ l’islam d aɛraben”. Ihi seg ass amenzu i lldint tiwwura zdat n lbaṭel i d-yeɣlin ɣef yidles Amaziɣ akked tutlayt-is.
Rran aɣabar ɣer yifer n laṣel, armi kra n umdan yeṭɣamen akken ad isuter tuɣalin ɣer tjadit n tmurt leqrar-is ad yettweɛzel, neɣ yettwerfaɛ, neɣ yettwenɣa. Asefru n Matoub Lounes ur yedrig tamselt: “ ma d wid-ak si zzman yukin/ ɣaben-ten lesnin/ ger rebɛa leḥyuḍ/ ass-a i d-ggren”! Di lǧera n tikti-agi ikamel Lounis Ait Menguellet yenna: “ bɣiɣ ad inniɣ/ ad yefsus wul-iw/ ur tesɛiḍ win nɣiɣ/ ugadeɣ tili-w”. lxuf di, lawan-nni, yezga yeguni tiɣemar, yenneḍ i leḥwari alarmi kra n win yugin kennu, yuɣal yecba imenfi neɣ amcum. Ferhat Imaziɣen Imula yesbegned ẓẓur( id yemigren imdanen) imiren di tizlit-isyettwasnen “ a nbed ɣef tizi n wass-a” deg ayeg yenna: “ a nbed ɣef tizi n wass-a/ akken a nemuqel/ amek ara yili uzekka/ yemugreɣ-id umenuɣ”. Si tamma nniḍen, di tizlit a yizumal ula d Yidir yerra lewhi n tidmi n medden ɣer tamsalt-agi deg imeslyen usefru i d-yeqqaren: “ ay izumal/ s leqyud d takmamin/ di yal tamurt/ gezmen-as awal/ mi d-nnan tiquranin”.
Isefra-agi d wiyiḍ begnend zmek i d-yesran ɣef imaɣrasen n yidles Amaziɣ akked tugdut deg isaggasen n 70 akked d 80. Maca am yal tikelt, tugdi itt-yettruẓun d imru, d asefru, d awal,d imusnawen. Ahat dayemi iduba itt-yebnan ɣef tanasreft( dictature) lhem-nsen d-at wawal, d imedyazen, d imyura. Ahat d anamek n wanect-a i- yeǧǧan Ali Ideflawen as yinni deg usefru: “ ǧget-aɣ abrid a nɛeddi/ iwumi ara –aɣ tagaddem?”.
Iduba isenden ɣef tagint(refus) n tiɣri n ugdud, tettun d akken d awal-nni i keblen, d imedyazen-nni rran d imeɣrasen d nutni ara yesiɣen ifeṭiwjen n tagrawla am akken it yenna Ben Moḥamed: “ a yizumal nesla-awen/ nesla mi wen-ggan snalsel/ times tuɣal d tiremt-nsen/ tiɣri tecḍed i yiles/ yekfa wawal/ raḥen idamen/ urif di ṛsas la ifetel). Ayen i d-yenna umedyaz yesufeɣ-it zzman ɣer ṣṣwab, imi d-isefra iqburen( iqdimen) i d-yejmaɛ umesnaw ( Mouloud Mammeri) deg adlis id yegren d acqirew i tmattent n yidles( poésie kabyle ancienne) , d netta i d-yessan i tnakra n Tizi-Wezzu am akken itt-yecna Frehat : “ tafsut n Tizi Wezzu/ u lufan-nneɣ ur negzi/ temla-aɣ amek ara neddu deg ubrid n tagrawliwin”.
Yendel uɣedu n lbaṭel, ttwaksen xemsa ɣef yimmi, agdud yendekwel deg akken ziɣ ka zrin isaggasen deg ifasen-is kan yedrem. Am akken itt-yurga umedyaz tejra n leḥlu yuɣal-itt-id umkan-is , yesekr-itt-id uẓar-is. Idles yufa araw-is, tutlayt tufa imawlen-is, seg assen tafsut tasawel i tafsut akken a tteṣiweḍ i ddunit meṛṛa tiɣri n wid yuggin tamettant tazulat( mort absurde).
Ul ma yal yenguga
Tḥus ṣṣuṛa
Tikli-nneɣ terwi leɛqul
Qqaren-as d acu-t waya
Ur fhimen ara
Anwa igli wuɣur nettmuqul
D taqbaylit i d-yeḥyan ass-a
Seg iẓuran tegma
A yitbir ffek-as azul
Ait Slimane Hamid