(Aḥric wis 03)
Ibrir 1980 yegla-d s umaynut. Agdud izedwen ɣef yiɣil n taguni , yezwi icuḍaḍ-is, yekker ɣer wayla-s akken at-id yesukes seg yimmi n tlafsa yebɣen ad-teɣbu wakali. Iberden n tizi ččuren d lxalat d yergazen i d-yekkan si yal tamnaḍt n tmurt n Leqbayel akken ad innin : « ala i mattent n yidles Amaziɣ, ala i lbaṭel, ala i tmuḥeqranit ! » Agdud yekker ɣef lfetna akken ad yerr azref yecḍen, akken ad irasi ,ɣef lsas n timadit, iɣulad n uzekka i yixef-is. Matoub Lounes (ɣer ur yedrig kra)yecna-d ɣef aya srid si tzeqa n l’Olympia di Fransa.Yeḍra wayen yeḍren. Yettwet win yettewten , yejreh win ijerḥen, yettwaṭṭef ɣer lḥebs win yettwaṭafen. XAs akken tqesiḥ tiyita, awal id yesuksen i-yiman-is tilelli anwa i-izemren a t-yesgumen akken d tasawent? Yenna Matoub :
yeḥzen lwad Aɛissi
mi yebda imenɣi
yewweḍ-iten lɛesker deg yiḍ
tuddart slan-t irekeli
ṣṣubent ɣer tizi
yal abrid a yettfegiḍ
ur telli d -tiselbi
begset a lɣaci
uqbel aɣ-ḥaren ɣer lḥid
Ẓzur yenfel i lmeɛqul, asali yewwet timura( kul Tizi yeɣef ljernan/ di Tizi msekfan/ ma d leḥala yerǧa-t leɛqel) adabu n yimir ur icuḥ ara s tiyita deg yelmeẓyen akked telemeẓyin yuggin kennu, yuggin nger i tutlayt-nsen. Arrac d teḥdayin yuggin tammettant n nekwa-nsen . Matoub yesbegned aya deg yifayar-agi :
si Skikda iten- id fkan
ttcabin ɣer yilfan
d tirebaɛ ɣer Tizi leḥḥun
ɣer times ur nesɛi duxan
isufa uẓan
mi d ṣṣuben wat waganun
lḥekam sbeden lejmaɛ
i ubhim nnan
ad yinni ayen asen yehwun.
Maca am yal tegrawla, yettilid umagared ger imeɣnasen, tecrek tɣawsa , yesdukkel lebɣi. Amusu adelsant amaziɣ i d-illulen deg yirebi n tadyanin n tefsut n tmanyin, ur yemniɛ ara deg unect-a. Matoub yettawalin icerigen i d-yettlalen ger watmaten s sebba n tasnakta( idiéologie) – acku wa ijebed ɣer tazdukla( communisme) wa ɣer tanemla ( socialisme) wa ɣer tasihrant ( capitalisme) armi yal wa yuɣal d aɣaref deg yeẓda uɛeqqa n yidles- ur yedduri ara tamselt. Deg akken yugar icerig tafawet yenna :
aṭas i-aɣ d ggen n ccum
ǧǧaneɣ deg unezgum
nettḥiri ad yalli wass
mazal la sawalen i lqum
ad ččen cilmum
i asen-d yeǧǧa Karl Marx
Ɣer lunes tidet yiwen i d-udem-is, imi tuget n wid yettsuɣun timuzɣa ( ikabaren ufiren n yimir) kecmen deg yir urar, ssan tiqulhatin deg allaɛen n yemdanen . Yenna Matoub:
men ttif bnadem ur neɣri
yesɛen tamusni
wala win yeɣran di tmenqas
aqlaɣ deg-sen nettawali
si tizi ɣer tizi
ad smermicen i tullas
Lexdaɛ ur yeẓri umdan ansi ara d yenulfu. Abrid n umenuɣ yeččur d iɛawiqen, yessa d isanaen. Deg ussegas n 1985 yettweḥbes acḥal d ameɛnas ɣef tugdut akekd tamaziɣt am Ferhat Mhenni, Ali Yahya Abdenour, Said Saadi,Moqran Ait Larbi, Ait Menguellet, s sebba n usbeddi n n ugraw ɣef izerfan n umdan akked d agraw n terwa n yimeɣrasen. Di lawan-nni ( deg lbaṭel iḥuza ixfawen n lɣaci) yefren Ait Ahmed akken ad yesdukkel iɣalen netta d Benbela akken ad ɣeḍlen adabu. Matoub ur as yehwi ara ubrid-nni, yenna :
awal yekfa deg yiles-nsen
ur d yegri laman yidsen
Ahmed d Lḥusin mtafaqen
ad rren lehna i yiẓayriyen
neɣ anda nniḍen :
steqṣeɣ wid iselken seg yir amqenin
nnan-d yakk ayen iṣaren di tlata usettin
nnan a mmi illi-k d uḍrif
nekni din nencew si lḥif
widen, id aɣ d yewwin aɣilif
d akersi itt-naddin
neɣ diɣ:
yexleḍ lḥeb d ukerfa
uma aḥkuɣ uma ay inniɣ
s wulac teṭṭuqet tezla
yeɣli-d lkdeb la ttwaliɣ
init–aɣ anwa ara namen tura
imi ula d Benbela
as yeqqer nekk d Amaziɣ
adrar n Ǧerǧer yecfa
ɣef asmi id aɣ yenna
isem n waqbayli ur teǧǧiɣ.
Cḥani deg wul ur llin-t, maca deg agni n tisertit gma-t-nneɣ ma din yecceḍ tawwid a t-id nner s abrid am akken it-id yenna Lounes s timad-is :
ma wteɣ di gma ass-agi
tassa-w ur tuggi
bɣiɣ kan ad yefriwes
neɣ:
iles-iw yesfuǧuɣ
ma d ul-iw yeṣfa
D anect-a i d-cɣel n umadeḥ ! Di twenza-s yura ad yettebdedd tawwurt tawwurt akken ad yinni timcukal yellan. Matoub ur icuḥ ara deg unect-a. Ulac tamselt ɣef ur d yewwi neɣ tizelgi ur d yesenɛet s uḍad ! Deg akken imdanen ttraǧǧun aṭas deg iden ɛuzen, tikwal d nitni ( wid nettɛuzzu) i d -yettawin iɣilifen. Anect-a at nnef deg yifyer agi n Matoub ɣer ljiha n Hocine Ait Ahmed
ah ya si Lḥusin
tfehmeḍ nekk d abhim
rḍel-iyi-d kra n tiwiztin
ad qḍuɣ targit
Tabḥat n tadukkli, teččur d iɣisan, tikwal ɣer yifri i -yezuɣur ugni. Tagra n isaggasen n tmayin kfant s tedyanin n Tuber id yeglan d tmattant n wacḥal d ilemẓi am akken it-id yenna Lounes :
yemmut acḥal d ilemẓi
win id yekran ad yexnunes
ula d nekk tegla yiss-i
taluft n Ṭuber t-tteqes
Matoub ur tezgil tyita ! Tirṣasin( n leɣḍer) yeggunin tidet i d-yettefɣen seg yimmi-s , bɣent-tt d nnican i timhujrit n lbaṭel wwin-t deg affug nsen-t.
Lẓẓayer ( niɣil) tazwi icuḍad-is, tbedel udem. Yal wa yenwa tetti tewriqt, tenugdem tagnit, agdud yeweḍ ɣer lebɣi n wul-is. Yal yiwen yefreḥ yenna( neɣ yesume iman-is) dayen knant-d tṣeḍwa ibeɛden, tugdut i d-illulen ad tezwi iɛewiqen yellan. Matoub netta inedred wid yenwan dayen ɣelten( tettwekkes tmalalt mebla ma tuffeg tasekurt) yenna :
Ur sefceleɣ imdanen
D teswiɛt i-ihercawen
Ur –aɣ tesuɛed ara
Marent tiregwa n idamen
Mejden yimdanen ad mejden
ur yefri wara
Lẓẓayer aɛzizen
Tettewagzer tekfa
Ayen id yeqimen
D tisigar ass-a
D biḥwasu ara tt-ileɛben
D imcumen ara d yuɣalen
Yakk si zzman akka
Azeglu win it-inumen
I wakken as yeḍlaq dayen
Att-yecrew terɣa
Amdyaz icari-tt, zzman( yesnen tidmi n umedyaz) ur t- yeseḥnet !
Ait Slimane Hamid