Melmi kan, tamedyazt tawatmanit( féminine) n teqbaylit tella teẓẓel di dduḥ n uglugel yesburren ineẓman d usḥissef imi tuget n yisental tettnawal zzin ɣef wuzzu n tayri ( amedya Hnifa « yeqqes-iyi uzrem » Anissa « nekk d aksum kečč d ajenwi ») neɣ ɣef leqdic n uxxam( ɣef uẓeṭṭa) neɣ lexlawi( lqeḍ n uzemmur), neɣ ɣef wurfan n ddunit am tigujelt d lemḥayen neɣ ɣef tyemmat akked tarwa-s. Lḥasun, yettban dakken isefra i d- ttawint tmedyazin tiqbayliyin di lawan-nni yella n yiwen umḍiq, n yiwet n teswiɛt , tilisa -ines d adrum neɣ taddart. Tamedyazt yecban tinna ( xas telha i tɣuri, acku tettmudu-d udmawen ideg tettidir tmetti taqbaylit) ur tesɛi ara imal ara s- yessidiren i lebda acku, meskud tettnugdem teswiɛt meskud yettmettat lḥawj n tlalit n usefru –nni. Maca, deg yiseggasen- agi ineggura ( si 2003 ɣer wass-a) aɣbel n tmedyazin tiqbayliyin yembawel, yewwi abrid- nniḍen , yedda d waḍu atrar . Ass-a, timedyazin fɣent-d seg ujɣlal itent-ikeblen d iseggasen- aya, akken ula d nutenti ad qazment s wawal d tugniwin icqirriwen i d-tewwi tudert tamirant si yal udmawen-is. Gar tmedyazin yuɣen abrid-agi amaynut ad nsuk tamuɣli ( tikkelt-a) ɣef Mehdi Samira .
Awal ɣef wawal yettali usefru di tidmi n tmedyazt. Lhejna i tt- yulin d tin i tt-yettawin ɣer yixef n tuttra( tinna izedɣen allaɣ) akken ad temlil d nhati n liser. Asefru yellan d mmi-s n utwar yettlal-d deg wadif n lḥir izedɣen iman . D acu i d tudert ? Amek i d inumak-is ? Anida, sani i zrargent taxliǧin-is ? Anda ttawin isaffen-is ? Yeqqar Alex Le Gall : « tiregwa deg unyir n umekraz am yiḍerfan ɣef wakal, yiwen n unamek- nsen… d targa n tudert ! ». Deg ubrid yettawin ɣer wudem abaḍni n tmeddurt teqqar tmedyazt Mehdi Samira :
Nufa-tt-id deg-s
nteddu
Wissen dɣa ma
tezwar-aɣ-d
Tseččay « lebda »
s fennu
S teɣzi n tewser tesleɣ
Tessengar ur txellu
Tezdeɣ-aɣ..,ma deg-s nezdeɣ…!
Asfedwec ɣef tidet yewwet di temda n leqrun. Iɛabajen n wawal mḍerkalen ɣef tugniwin ara igen ṣṣifa i tudert. Anda ma yuzzel leqlam nufa ulac abdar n tudert ur neqqin ɣer nned-is tamettant ! Ulac lemri ur nesɛi udem- nniḍen, ulac tafat ur d -nerri tili. Yeqqar Fernand Ouellette : « lmut, d nettat i d-tilawt yesɛan anamek iṣeḥḥen di yal tikkelt mi ara nenfel i ulejlel n tudert ». Mi d- neflent leḥmali n yisteqsiyen yettaǧǧan ṛṛuḥ teɛluleq gar yifurkawen n lwehmat, yiwen ubrid iwulem ; tamuɣli ɣer tkerkas, ɣer tidet yellan. Maca, tikwal, kra n yimdanen regglen i waḍu melmi ara d- isuḍ, nettwali-ten ddarayen iɣunam amer ad ten- tezgel tyita. Yella di lemtel « win yewwi uḥemmal yeckenteḍ ula deg yisennanen ». Netta ( di tilawt) limer ẓrin kra n tfelwin deg uɣanim yeslalay-d aẓawan, icennun « lebda » n tudert i wid yedda d nsim n tudert. Aḍu yessan ad yawi aḥiḥa yettarran rrehba( tarebbanit ?) n lmut d tmeɛlalat. Teqqar Mehdi Samira :
Tessenṭi, d lebɣi
Teddar acali
Di tlelli i tettnemḍar
Tegza imuḍal
Taɣerma tḍal
I rrebg n « qqim »
tettensar
Ur teksib talɣa
Tella i s-yehwa
Texḍa i lewqam
d usexser
Ulac afus iḥebsen abeḥri, ulac ṛmel ur d -nettensar si gar yiḍuḍan, ulac ticraḍ ur d-nefki idammen. Tudert, xas tekmen lesrar-is deg yiciwi n lbaḍna-s , tesenɛet-d( i wid ikesben tamuɣli) iberdan yessidiren s wudem aḥeqqi, udem ur nqebbel timcukkal. Ala win yeddren i yettmettaten, win ur neddir ur yelli. Leqbayel, qqaren : win yebɣen ad yidir yemmet ! Lmut ɣer at usekkud lqayen ur telli d taggara am wakken tudert ur telli d tazwart i kra. Kra yellan d kra yefnan yemcud, yecbek wa ɣer wa. Teẓda tudert s yiwen lɣerẓa yettarran « wakali » yettagad iferdisen yettfurektin ɣef umraḥ ideg nettidir am yiɛeqqayen n tremmant. Yal wa yeddem amur-is ! Iferdisen( wid i d- yurew wakali) mi zdin, slalayen-d si ljiha-nsen(anda nniḍen , deg yigli ur teqdiɛ tiṭ) wakli yettarran kra yellan yedukkel. Gar waṭas d ciṭuh, yesmirjih « Nek » n yal amdan ɣef yifurkawen n umeni akked usirem . « Tudert d tudert, ddu di llem-is » i d- tenna Mere Teresa. « Tudert tettagem isufar n tudert di tmeddurt n yal-ass » i d- yenna si lǧiha-s William Blake. Imi tiregwa n lesnin suḥuben ixef ɣer wanda tekmen tidet , leqlam yura s tedwat n wayen yellan ɣef tewriqin n yiḥulfan tidmi yezwaren lawan :
Tinifift yerban ussan
Tesduqqes akud
tessentel
Tesbed-iyi-d imukan
Lǧerra-w ad tessensel
D smex ɣef lkaɣeḍ
n zman
Deg macahu i d- nessemsel
Tudert d urar, lmut d urar. Telqa ijebden sin n yixfawen( lmut d tudert) tella d taneqqist( fable) yessedhuyen tasa . Telha tguni di tattalt n timurṣad imi tikwal, lekdeb yesdelwiḥ. « Takesna( la tragédie)n lmut tella deg wannect-a : tettarra tudert d tawenza » i d- yenna André Marlaux. Gar awi terreḍ , ixef tawamust iɛewwiqen yedda tuddin n uderɣal…. Deg ubrid yettawin ɣer leqrar ! Ma talalit d uɣellu, lmut d addud , ma d beṭṭu d ddwa, timlilit d agassen… win yeddan d usawen iḍal ɣef tɣuzza n leqrun. Mehdi Samira yegren deg unifif n unadi tenna :
Fɣeɣ-d tafekka
Ad nadiɣ tudert
Tin tettekka
Ar tayet n laxert
D ayla i twekka
Gziɣ-d tifrat
Aya ziɣ…
D nekk i d tudert
S yess-i i tedder lmut
Lmut-nni ur
tettmettat
Imi i d as- fkiɣ
tameddurt
Akken bɣun ilin
lewqat
Imi lliɣ i.. telliḍ a lmut..
Ait Slimane Hamid