Mi yefra ssuq, imsuɣa d yimzenziyen tezzin s ixxaman-nsen ttaǧǧen reḥba tefreɣ. I d -yettɣimin di reḥba ala iḍuman yettraǧǧun deg imecrawen akken as neggen leqrar anagaru. Leqrar anagaru n ixeclawen i d-yegran d abudu . D wa i lkar n lbiɛ d cra deg tezgi n yemdanen. Wid yezenzen ad yaɣ lḥal ferḥen, widden yeqḍen ddmen iferdisen ḥwajen . Ma d imecrawen ttanin deg afrasen. D wa i d-udem n taɣdemt deg timura yezzin aɛrur i ṣṣwab. Si ssuq n tisertit (dagi di tmurt-nneɣ) ulac nnuba i reḥma ulac awal i leɛnaya. Kra n win yegren iman-is deg annar aserti lhem-is d iman-is . Tuget n yirgazen n tsertit iɛamren ikabaren ttkukrun askasi. Reglen ɣef annar umeslay, ḥamlen tudya n ticrektin di tufra. Wid yellan ɣef iqera n yikabaren-agi werǧin uran adlis deg ara d fken xersum amud n tmuɣliwin nsen( bexlaf ahat Said Sadi , Ferhat Mhenni, Ait Ahmed) ɣef ayen icudden ɣer liḥala deg tettidir timeti deg ayen yeɛnan tadamsa( economie),tasnametti(sociologie),tamguri(l’industrie),tadwasa(la santé), leqraya d timsal nniḍen iceɣben agdud. Anda nniḍen imawlen n tisertit uqbel ad cehwun neɣ ad kecmen amizwer ɣer udabu, ttawin-d timuɣliwin-nsen, srusuyent-ten deg agni n umjadel akked usqerdec. Yeqqar Lajos kossuth : « tasertit d tusna yeknan i yillugan ur nettsenid ɣef ufal ». Deg akka, di tmura anda tugdut tefka iẓuran, anda afran yesɛa azal, anda iɣmisen llan d adabu wis ukkuẓ ( rebɛa) , timsal teddun-t akken nniḍen. Di tmura-agi iqera n yikabaren ttebdaden ɣer tifranin n tɣiwanin. Sarkozi, Chirac, ,Juppet ma nudred kan wigi i meṛṛa ɛadden d lemyur ɣef timdinin di Franṣa. Di tmura agi, anda tafrawant (transparence) d nettat i d-lsas n wurar aserti , amizwar akken ad yuɣal umdan d lmir d yiwen yiseɣ ameqran. Tuɣalin d lmir di tigduda-agi d tassadart yettawin ɣer timasiwin (responsabilités) timeqranin am tiselwayt n tmurt s lekmal-is. Di tmura-agi irgazen n tisertit , nnig taywalt (communication) deg allalen n uṣiweḍ, ttarun adlisen iḥuzen tudert tasertit n timura nsen. Seftayen tikta d tmuɣliwen-nsen yeqnen ɣef yimal n useddu n timsal akken ad tili tebrez tezmer ad tt-tegzi tidmi n timeti. Akal n tisertit di tmura-agi ur yelli ara d lbur i wakken ahyad ( charlatant) i d-yussan ad yeserwet akken id-as id terṣel ! Deg anact-a i yemgaradent timura yewwin abrid afran (progrès) d tid yegluglen i tezzin kan ɣef lkanun deg xsint tirgin n tikta. Yeqqar Gilbert Keith Chesterton : « Yal argaz aserti tewwid ad yilli d argaz yettnawalen asirem, yattqazamen icqiriwen ». Di tmura yeddan deg uɣanib yettwaneǧren s uskasi akked umiyzwer ger tikta, agdud yettili di lmendad. Isaɛu nnuba akken ad yefren imdebren ara isewqen fell-as. Deg unamek n wawal teqqar Ségolene Royal : « agdud yettara lbal-is ɣer tisertit, ticki yeḥulfa d akken tasertit tegga-as azal ». Anda ulac anect-a, anda tisertit terra agdud amzun d ajeɣed n zyada, a nnaf d’ akken agdud yesendeq imurar ger-as akked tisertit d wid yellan deffir tisertit. Tafles ger-as akked d udabu teneɛdem. Di tmurt-nneɣ , tisertit texnunes di yal aɣebar. Bexlaf isaggasen imezwura i d-iḍefren tulya n « tugdut » menbeɛd tidyanin n ṭubar 1988, deg imdanen cedhen askasi aserti, awal yecceg ɣer wanu n uzaylal. Ikabaren jlan seg-sen irgazen yumnan s tikta neɣ ttweɛzlen nnig lebɣi-nsen. Uɣalen yikabaren d inififen yesbelɛen acḥal d argaz amedya (ma nudred kan wid yettwasnen) Moqran Ait Larbi, Djamel Zenati, Said Khelil, Arezki About, Si El Hafid d wiyaḍ. Ddnub-nsen d akken tikta-nsen ur d mǧazint-ara d tid ḍefren iqera n yikabren deg akken llan ttmeɣnisen. Di tmurt-nneɣ di tafranin n lemyur ( n tiɣiwanin) neɣ n tasqamut n wilaya d awezɣi ad bedden iqera n ikabaren agi. Ayen yiwen am Ouyahya, Belkhadem, Said Sadi, Laskri, Tabou, Louiza Hanoun neɣ wiyaḍ seg wid yellan ɣef iqera n yikabaren tɣanfin tifranin agi ? Amek tamdint am Lẓẓayer neɣ Wahran , Qsenṭina, Bejaia.. ur yettili ara fell-asen-t d Lmir yiwen seg wigi i-yetwahem yiwen umeɣnas n ukabar n tirni n yiɣalen inemlayen ( FFS) yetaxren nnig wul-is seg ukabar-agi. Abrid akken a d neffeɣ seg yir ssuq iḍul. Ass-a iɣermaniyen ( citoyens) ɣunzen tifranin acku ẓran d akken Lmir ur yezmir i kra, leɛnaya teffeɣ affus-is akken yebɣu yilli-t. Agdud yefhem d akken ayen yazazalen udrigen-agi yettemyezwirin ɣef tifranin yeɛnan tiɣiwanin beɛden ɣef tisertit am akken yebɛed iggeni ɣef tmurt. Win testeqṣaḍ ad ihuz tuyat-is ak- yinni ; « d wa neɣ d wihin id bedden kifkif –iten yakk…ala tmaɛ iten-yettawin ». Qqaren si zikk : « ḥader iman-ik deg aman yeṭṭsen , wama asif yuzlen nezmer a nektil ljehd-is ». Ger tazdeg n wawal, d tucḍa n tikta, tidet temɣabes…. Anwa yeẓran ahat ad tifirir yiwwas ?
Ait Slimane Hamid