Yal agdud di ddunit ( am zik am tura) yeḥwaj aktay, acku d aktay-nni i yettarran aẓar ɣer tara! Ur yezmir ara ugdud ad yenfel i txidas n umezruy, neɣ ad yessemneɛ ixef-ines si tmedwa n tatut ma yella ur yezdi ara zdat n yigli, yettqazamen tamuɣli, nnican ara t-id- yesmektin acu yella neɣ amek yella. Aya, d abudiyen(bases) i ilaqen i lebni n timadit n yal aɣref, acku am akken i t-id- yenna Winston Churchil “ agdud yezzin aɛrur i yiḍelli-ines, duleqrar ad as- yales”. Ɣef wan,nect-a ( mebɣir cekk), ttuɣalent tedyanin yedder ugdud d izamulen n tnekwit-nsen( identité) , ttewqamen-asent afugel akken s cfawat, yal yiwen ad yezzi s tmuɣli ɣef wayen ddren yimezwura, akken ula d nitni ( nnuba-nsen) ad ǧǧen kra ( isufar yessidiren ccetla) i yineggura. Di yal mi ara d- yezzi umuli n tedyant yeqlen d limaṛa deg ubrid yuɣ ugdud , ttezint tidmiwin ɣer yinumak-ines, sefruyen imazanen i d- tettnawal i tsutiwin i d-iḍefren. Tidyanin-agi, cbant imraren icudden ass-a ɣer yiḍelli, am wakken llant diɣ d irebbi i wayen ara d- yennulfun neɣ ad d- ilalen seg uɛebbuḍ n yimal.
Aktay yettara lehwi n yimdanen ɣer yicqirriwen ddren yigduden i ten-id- yemmugren deg ubrid n tgemmi-nsen. Yal tikelt deg uɣref yufa tibuda( solutions) s wacu ara yenfel nnig lewɛer i d-sersen yiseggasen zdat-s, akken ad yeg asurif metwal aɣbalu n liser akked timunent, yettuɣal wass-nni d lemri n umennuɣ ideg yekcem akken ccetla-s ad tezdi s lqed, imi akken i t –id- yenna Gaston Bouthoul: “ taɣerma d imenɣi mgal tugdi”.
Tafsut n Yimaziɣen tella ula d nettat d yiwen uktay yesɛan azal meqqer ɣer Leqbayal d Yimaziɣen s umata. Ɛecrin di Yibrir yekcem ixef n Yimaziɣen, yuɣal d tanfust izedɣen deg teglimt yesburren timadit. Tidyanin n 20 di Yibrir huzzent arrac d telmeẓyin yeddren tallit-nni deg akken ḥulfan s umennuɣ-nsen ara ldint tewwura n yimal ɣef umezruy. D imenɣi -nsen ara d- yerren aserhu i uɣref amer ɣer zdat ad as- yeg tawenza nniḍen i yidles-ines yettwaɣebban d lesnin yakan( am akken I t- yenna Matoub: “ad yaf anda yedda later-ines) . Tafsut n tmanyin seg yimir tuɣal d azamul n tnekra n ugdud mgal lbaṭel akked miḥyaf d tmuḥeqranit. I tikkelt tamenzut, idles Amaziɣ yezwi takka iɣummen udem-is, yewwet s ugerz akken ad yezdi uɣeddu- ines yeknan ddaw yideflawen n tatut.
Tafsut n tmanyin d tanekra n ugdud yugin azaglu ɣef tayet i as- id -ihegga udabu n yimir. Adabu isenden ɣef ukabar awḥid( yukren timunent n tmurt s ljehd n yiserdas yellan di tilist n Tunes si 1962 ɣer tura) akken ad as-yectiq( i ugdud) ad d-yini awal. Adabu ireṣṣan iman-is ɣef teɛrict n leḥkem s utekki ɣef yiwen ukabar isebɣen timadit n tmurt, yerran nnekwa n ugdud teqqen ɣer tansa n taɛrabt akke tneslemt. Ɣer udabu yesrewten di temda n leɣrur , yesmenyafen leḥkem n tekriḍt, taɛrabt d nettat i d tutlayt n tmurt, d lmuḥal ad as -tili tayeḍ d tarbibt!
Aḍu n leɣrur yezwin tamurt iṣuḍ-d si 1962 asmi Ben Bella, aselway amenzu n tigduda, isuɣ s ljehd n taɣect-is: “tamurt-a d taɛrabt… d taɛrabt… d taɛrabt!”! Seg yimir, yir tamuɣli teḍfer idles Amaziɣ. Ɣer Boumediene( iɣeḍlen Ben Bella) : “ ma rriɣ tamaziɣt d tutlayt taɣelnawt n tmurt , amek ara msefhameɣ d tmura tiɛrabin ticqiqin?” Ɣer Chadli “tidet, di laṣel d imaẓiɣen i nella, meɛna tura yerra-aɣ l’islam d aɛraben”. Ihi seg wass amenzu i ldint tewwura zdat n lbaṭel i d-yeɣlin ɣef yidles Amaziɣ akked tutlayt-is. Rran aɣebbar ɣer yifer n laṣel, armi kra n umdan yeṭɣamen akken ad yessuter tuɣalin ɣer tjaddit n tmurt leqrar-is ad yettwaɛzel, neɣ ad yettwerfaɛ, tikwal ad yettwenɣa. Asefru n Matoub Lounes ur yedrig tamsalt: “ ma d widak si zzman yukin/ ɣebban-ten lesnin/ ger rebɛa leḥyuḍ/ ass-a i d-ggran”! Di lǧerra n tikti-agi ikemmel Lounis Ait Menguellet yenna: “ bɣiɣ ad d- iniɣ/ ad yifsus wul-iw/ ur tesɛiḍ win nɣiɣ/ ugadeɣ tili-w”. lxuf, di lawan-nni, yezga yegguni tiɣemmar, yenneḍ i leḥwari alarmi kra n win yugin kennu, yuɣal yecba imenfi neɣ amcum. Ferhat Imaziɣen Imula yessebgn-d ẓẓur imiren di tezlit-is yettwasnen “ ad nbed ɣef tizi n wass-a” deg wayeg yenna: “ ad nbed ɣef tizi n wass-a/ akken ad nmuqel/ amek ara yili uzekka/ yemmuger-aɣ-id umennuɣ”. Si tama nniḍen, di tizlit:” a yizumal” ula d Yidir yerra lewhi n tidmi n medden ɣer temsalt-agi deg yimeslayen usefru i d-yeqqaren: “ ay izumal/ s leqyud d tekmam/ di yal tamurt/ gezmen-asen awal/ mi d-nnan tiquranin”. Isefra-agi d wiyiḍ begnen-d ẓmek i d-yersen ɣef yimeɣrasen n yidles Amaziɣ akked tugdut deg yiseggasen n 70 akked d 80. Maca, am yal tikelt, tugdi I tt-yettruẓun d imru, d asefru, d awal, d imusnawen. Ahat daymi iduba I tt-yebnan ɣef tnesreft( dictature) lhem-nsen d at wawal, d imedyazen, d imyura. Ahat d anamek n wannect-a i yeǧǧan Ali Ideflawen ad as- yinni deg usefru: “ ǧǧet-aɣ abrid ad nɛeddi/ iwumi ara ɣ- tagadem?”.
Iduba isenden ɣef tagint(refus) n tiɣri n ugdud, tettun dakken d awal-nni i ikeblen, d imedyazen-nni rran d imeɣrasen d nutni ara yessiɣen ifeṭṭiwjen n tegrawla am akken i t- yenna Ben Moḥamed: “ ay izumal nesla-awen/ nesla mi awen-gan snasel/ times tuɣal d tiremt-nsen/ tiɣri teccḍed i yiles/ yekfa wawal/ raḥen idammen/ urrif di ṛsas la ifetel). Ayen i d-yenna umedyaz yessufeɣ-it zzman ɣer ṣṣwab, imi d isefra iqburen i d-yejmeɛ umusnaw ( Mouloud Mammeri) deg udlis i d- yegren d acqirrew i tmettant n yidles( poésie kabyle ancienne) , d netta i d-yessan i tnekra n Tizi Wezzu am akken i tt-yecna Ferhat : “ tafsut n Tizi Wezzu/ u lufan-nneɣ ur negzi/ temla-aɣ amek ara neddu deg ubrid n tgrawliwin”. Yendel uɣeddu n lbaṭel, ttwaksen xemsa ɣef yimi, agdud yendekwal deg wakken ziɣ kra zrin yiseggasen deg yifasen-is kan yedrem. Am wakken i tt-yurga umedyaz: ttejra n leḥlu yuɣal-itt-id umkan-is , yeseker-itt-id uẓar-is. Idles yufa arraw-is, tutlayt tufa imawlen-is, seg wassen tafsut tessawel i tefsut akken ad tteṣiweḍ i ddunit meṛṛa tiɣri n wid yugin tamettant tazulat.
Ul ma yella yenguga Qqaren-as d acu-t waya
Tḥus ṣṣuṛa Ur fhimen ara
Tikli-nneɣ terwi leɛqul Anwa igli wuɣur nettmuqul
D taqbaylit i d-yeḥyan ass-a
Seg yiẓuran tegma
Ay itbir efk-as azul
Ait Slimane Hamid