“Mkul agdud yeḥwaj tilleli, mkul tilleli teḥwaj lḥerma, mkul lḥerma teḥwaj tadukli, mkul tadukli teḥwaj lefhama”. Ifyar-agi n yieaggasen n sebɛin i d-yenna Umedyaz Ben Muḥamed i yecna ucanay aqbayli ameqran Idir, llan d ahil i waɣref akken ad ad yedlu ɣef wanda yedda laṣel-ines d wamek teḍra d timadit-ines. Nekwa tebna ɣef kra iferdisen ger-asen tutlayt ara yezdin agdud, akal anda ara yefti wagdud, ansayen ara yeqnen agdud ɣer iḍeli-ines, asekud ara d yesneɛten abrid i uzekka i wagdud. Ger ifardisen yettḥaraben ɣef cetla amezruy yeṭṭef azal meqran. Igduden yegan ccan i tamagit-nsen (identité) senden ɣef wajgu n yiḍeli akken ad llasen ussu i wamha( présent) amer yis ad affen abrid yenǧer srid ɣer yimal. Deg akka nettaf igduden-agi ggan azal meqran i tanfusin, timucuha, tidyanin , trad akked irgazen yettakken di lebni n tɣerma-nsen. Igududen- agi ddan ɣef tagmert n waktayen( mémoires) akken ad zdin iḍeli ɣer wass-a . Seḥbibiren fella-sen( ɣef iktayen-nni) akken werǧin aten-tɣum takka n tatut. Aktay ɣer yal agdud d netta i d-aɣalad yettḥeziben ɣef laṣel. Yeqqar Winston Churchil : « agdud yettun iḍel-ines, du leqrar ad as-yalles ». Deg unamek n wawal yenna diɣ Ababsa Dahadj : « Win yettun amezruy xas inni yettu ula d iman-is. D acu i d-azal n temɛict ɣer win yettun iman-is ? Ɣef aya yettban belli win yettun ideli-ines, lumut-is tif tudert-is, meqqar ad teɛtaq-it seg leɣrur n ddunit ». Akken ad smenɛen yigduden aktayen-nsen, yeẓḍen leɣrẓa n timadit-nsen ɣef ufagag n umezruy, ggan isbediyen , iɛencuren (stèles, statues, monuments), uran tinfusin-nsen deg adlisen, akken lemri yewwin lxeẓra ɣer wamek yella yiḍeli n uɣref werǧin a tt-dergen ɣef tmuɣli iragen n tatut. Si leqdim n zzman uran igduden akken ad sneɛten i tisutwin ara d iḍefren amek ddren, s wacu umnen, amek i qublen tixidas d wussan akked isaggasen . Uran ɣef yiẓra, ɣef aglim n iɣerṣiwen, ɣef asɣar, ɣer lkaɣeḍ ulac acu ǧǧen. Akken a nissin udmawen-nsen akked d-asekud-nsen d liman nsen, reqmen ɣef yiẓra tugniwin id yettmalen amek tedder di tallit-nsen timeti id snulfan. Imaziɣen am yal agdud di ddunit yeǧǧa-d ula d netta later-is. Tugniwn yellan di Tasili d anagi ɣef anact-a. Lejdud-nneɣ snulfan tira akken ad mmlen i nekni yettidiren ass-a, d acu llan d wamek llan. Tifinaɣ, yellan d tira taqburt ger taqburin, tefka-d lemqud i waya. Nnig tira lejdud-nneɣ ggan i yixfawen-nsen isem, ccuden nekwa ɣer senjaq n timadit masalwalen imaziɣen. Rran tansa i wakal-nsen sawalen-as tamazɣa. Akken werǧin a netlef deg tiregwa n wussan ǧǧen-d lumayer s wacu, xas nettu, ad nemkti. Tugniwin-agi ur llin-t ara kan di ṣeḥra imi ula di tama ugafa( nord) imusnawen n later akked imazrayen ( historiens) uffan iɛencuren( stèles) id yettmalen d akken deg usamer ɣer umalu, seg anẓul ɣer ugafa tamurt n tefriqt ufella d tamurt n imaziɣen. Ger tisbediyin n tama ugafa yettwasnen s tuget, tella tiɛencurt n Umnay n Ubizar. Amnay Ubizar d tiɛencurt i d-yeskfel Henri Aucapitaine di taddart n Ubizar deg At Djennad deg aseggas n 1858 . Ɣef tiɛencurt-agi yesɛan lmitra di tehri yettbaned yiwen umnay yerkeb ɣef agmer ( cheval) yeddem anecab ( javelot) akked aɣar ( bouclier) . Nnig-as nezmer a nwali tira s tifinaɣ. Tiɛencurt n umnay n ubizar tettwenǧer 2000 isaggasen uqbel tallalit n Ɛissa. Ass-a tella deg aslay ( musée) n bardo.
Akken aktay-agi a tissin tasuta tamirant, tadukli tadelsant yewwin isem n Umnay n Ubizar ( iqedcen di taddart n Ubizar s timad-is ) tasawel i kra n- inaẓuren itawlen di taẓuri n tasreɣta( sculpture) akked tuklut( pienture) ger-asen anaẓur, yettwasnen aṭas s leqdic-ines deg aḥric-agi n tasreɣta akked tulkut, Iɣerusen Manṣur akken ad yalles i tamtilt n tiɛwencurt n umnay n ubizar. Deg akka assen lǧemɛa yezrin imezdeɣ n taɣiwent n Timizart s uneḥdur n waṭas n-inebgawen am usalway n tɣiwent Mass Tiouchichine Mohand , aɛegal n tasqamut n Lwilaya Ouguemat Kamel, iɛgalen n tadukli tadelsant Yusef Uqasi am Mass Ait Slimane Noredine, amusnaw n Ubizar Da Mexluf akken ad tili tulya tunṣibt i tisbeddit-agi id yerran aktay aqbur n taddart n Ubiẓar ɣer imawlen-is. Ass-a yal amnerzuf ɣer taddart n Ubiẓar lwelha-ines ad tecelqef tiɛencurt ( stèle) n umnay n ubizar iɛejren i tlamest n reḥba deg Abizar ddew leɛnaya n tisbeddit n ucennay agrawli Matoub Lounes( ula d nettat d anaẓur Iɣerusen Manṣur itt- yeggan) yellan kan din ɣer tama-s. Imezdeɣ n Ubizar, wukud nemeslay ɣef leqdic n tadukli tadelsent n umnay n ubizar, nnan-d d wagi i d-abriɣ n yiseɣ. Agdud ilaq d netta ara yesḥbibiren ɣef aktayen-is. D netta ara d yeskeflen izumal ɣef acu tezdew timadit-ines. Ass –a nerra-d Amnay Ubizar ɣer taddart-is , mazal ad yilli wacu ara d neskfel nniḍen ɣer zdat imi amzruy N At Jennad yewet s telqay deg leqrun. Nnan-d diɣ nasarem ad tili tisbeddit di tmanaɣt n tɣiwant n Timizart( Suq N Lḥed) ara yillin d asnad i umdyaz ameqran Yusef Uqasi. Nna-d diɣen nesfilit akken ad nebnu tezeqa ara yillin d salay ( musée) akken iferdisen ɣef tebna nekwa-nneɣ ur ttruḥun ara d asfel di tregwa n lawan.
Aselway n tɣiwant Mass Mohand taouchichine ula d netta iweked-d ɣef anect-a akken ayen id ǧǧen lejdud d azamul n tirugza akked nnif ad yegri d lewhi i tsutwin n tura akked i tid ara d-iḍefren. Yenna umedyaz deg awal-is : « ulac tejra ur nesɛi aẓar ». Mebla cekk s leqdic am wagi n tadukli yadelsant amanay n ubizar kra di tecriḥ t n wagdud yezzid ɣer tafaka-s . Inazuren am Manṣur Iɣerusen neɣ Buswel Ɛali, ixedmen di tili , tewwid asen- nner tajmilit ihulen , tisemɣert id-asen ilaqen. Amusnaw am da Mexluf yewwi-d a neɛnu akken ayen-id yewwi d isefra ɣef umzruy N-At jennad ad yettwensex ad yefeɣ d- adlis akken d awezɣi aten-tečč targa n tatut. D wagi i d-izan id-aɣ d fken iɣermaniyen n Ubizar assen lgemɛa yezrin s dema n leqdic yerran sser ɣef imezdeɣ-is. Lǧemɛa deg iseɣ yezzid s akal-is.
Ait Slimane Ḥamid

