Tucḍa n yixef mačči d yiwen i d-udem-is. Amdyaz ( dagi Lwenas) yegren ixef-is am uqajmur s-asif akken ad iḥareb ɣef cetla , yeẓra belli , tikwal, tawecḍa tettili d ttin yeɛnan amdan weḥdes kan netta d yiman-is , am akken tettili tikwal-nniḍen d ttin n ugdud wakali. Matoub deg waṭas n isefra yexdem yezdi tucḍa n yixef-is ɣer tin n ugdud ansi id yefruri. Anect-a nettaf-it deg isefra ɣezifen yexdem , amedya « terwa n Lhif » , « fkiɣ ɣer ssuq isem-iw » « ad regmeɣ deg iman-iw », « tisirt n ndama »… Anect-nni ur d yelli ara s ugacur imi Matoub yewwid tecriḥt deg timeti ansi id yefruri, am akken netta s-timad-is yella d tecriḥt s-wacu tettidir timeti-nni. Ger Matoub Lounes akked ugdud Aqbayli ur yekki unẓaḍ d tilist ger asen. Netta s timad-is yenna :
Tuḍen tmurt-iw
La tteḍneɣ yides
Ugadeɣ d laṣel-iw
I d-asfel ines….
Di tigzirin n tudert , ihi teqqen tawenza n umdan ɣer tin n tmurt , ɣer tin n ugdud. Anda akken teɣli timiṭ i umdan i ɣelint tiseqar n tudert n uɣref. Tiwenziwin yellan ger yiwen d waṭas, ger kra d xilla ggent tiregwa yettawin urfan, lemḥayen, lehmum seg yiri ɣer yiri. Aɣilif n umdan yettɛemir seg iɣilifen n tmurt, ahdum n tmurt yettenser-d seg tucḍiwin n umdan. Deg unamek n wawal yenna umedyaz :
Assen ad tfehmeḍ kulci
Ameqyas deg i tweḥleḍ
Zher n zher-ik ayen-nni
D tamurt andi i d t-lluleḍ
Netta-t zher-is yerwi
Amek tebɣiḍ a tt-rebḥeḍ ?
Tadyant-agi icuden tudert n umdan ɣer wakal anda id yefruri  ,; Matoub ifeser-itt-id akken ilaq deg usefru ines « terwa n lḥif ». Deg ixef n usefru –agi (yebna Matoub am akken d tanfust yettawin amdan alama d tilist n yiman-is) yebda s tuzma deg atmaten yekcem waḍḍu n lexdaɛ akked d yir aseḥseb . Atmaten-agi wukud , nniqal, tagrawla tebda tegger imɣi, ziɣen d nefs kan i yeččuren. D zhir ur nemɛin kan i yesṭuqten ! Wama deg annar n imenɣi, ssan amzun d ixmir, seɛraqen lǧera i ṣṣwab acku d ttnefxa akked ucufu n uqendur i ttawin yid-sen d aɛwin : « ttzuxun hedren/ kran n yemdanen/ad bedlen aggus i tmurt ». Zux, aburef, taggalit s aḥeq nekk d wigi i d-iferdisen s wacu ččuren lfuci ttawin ger ifasen-nsen : « Leḥbas ad zemmen/ neɣ aten hudden/ cetwa as ksen tagut » neɣ diɣ : « ggulen ur ḥenten/ tamalalt a tt-id ksen/ ur tettnekkar tsekurt ». Xas akken teɛjajat n leɣrur id yettṣudun terra aɣebar s allen, werǧin tedrig tidet ɣef umadyaz, imi akken qqaren at zik : « yettban usigna s wacu tekkat ».
Lyafuxa n umdan yemɛabaren akked tidet d aken ines lekdeb , xas teḥḍem , tezga akken ibɣu iḍul lḥal d telqa n telqaq iccuden ixef n yal yiwen ɣer timadit-ines. Ulac tikelax deg urar n tudert akked lmut. Amdan neɣ agdud mi t-id rran yiɣerban ur yeṭuqet ara ufran zdat-as. Yiwen ubrid i wullem : asburu n tlaba n tɣisit neɣ tuṣra s tlaba n yiseɣ. Amdyaz yeẓran d akken ulac lebni ɣef yijdi, ulac tayerza ɣef agris ,ulac anṣib di tɣerɣart, yesawel i tarwa akken ad aten isteqsi ma yella ṭamaɛ deg ulac neɣ ma ad yarrew ubudu lexrif ?
Maca, di tebḥat n usemɛenter ger tidet akked tikerkas, tucḍa tesenta tucar-is deg ixef n ugdud. Tetteceliḥ di tinekit-ines am akken yettceliḥ lḥif di « Nekk » n umedyaz ur nezmir ad yerwel i taluft neɣ ad yeqqen allen-is fell-as. Lemwaji id iḥamlen si yal tama, ur tezgilent ur zgilent timeti wuɣur iccud yiri-is. Di lhejna n lḥir i-itenḍen ɣef tasa-s, yunnag ɣer ugni n tuzmiwin. Tikwal nettaf-i tezzem deg iman-is , tikwal deg wid yerra d atmaten, tikwal ula deg imawlen . Yekfa uqili, ifuk udari imi tidet ur tessin ara asefran ger wa akked wihin :
« fkiɣ ɣer ssuq isem-iw
ɣer reḥba iẓẓayriyen
ad yezenz imaṭawen-iw
ma llan wid a ten-yaɛen… »
neɣ « Ɣef yisem-iw id mǧazen/ as ḍlen qerḍren/ win i s-yeslan ad yesmumi » anda nniḍen d asḥisef : « a nneɣ a baba d yemma/ ur ken- cbiɣ-ara/ tili ass-a aqli ger-wen ». Simmal yettendekwi yixef ɣef tuṣda n zzman, leɣder n watmaten simmal yesiqisiḥ umedyaz deg awalen-is. Udem-is umu yeḍla iselwan , yezwi leḥya akkin, ideqer aḥazeb ur d nettawi akken leɛyub yellan ad ufraren nnig wadal n tikerkas yessan ɣef tiswin akked ulawen : « rniɣ deɛwessu imawlan/ tewwi-yi ger ifarawen-is » neɣ « ad regmeɣ uqbel iman-iw / uqbel a neziɣ ɣurwen », « ass-a udem-iw jerdeɣ s useɣwen », « iles-iw yesfujuɣ », « iḥcer lbeḥr-iw »….
Times n reffu tzeher, teseknef deg ifyar , deg awalen alarmi yuɣal usefru d teḥbubt yettfegiḍen s yiẓra n wurɣu . Tidet yecbek uẓeṭṭ-as. I wakken ad iban ixef-is ilaq lexlas. Yerhan umedyaz lehna n yixef-is, yefka-tt d asfel i lebɣi n tidet. Lmenṭaq( si zikk akka, nnbi ur yettwaqbel di tmurt-is) yettawi-d cḥani. Bab-is a tɣunzun medden. Leḥbab( uqbel ixṣimen) deg-s ad hemjen. A tesɛun d cɣel neɣ a t-ḍerfen : « yezga uḍad yesweɛdi-yi », « mazal-iten deg-i a katen/ anda diɣ ayi sweɛden » « qqaren-as aqcic-nni d imciṭan » « Tekfa tiɣimit n lǧema/teɣlid lɛica/ agris a igezzem iḍaren » neɣ diɣ « anda akken id ufiɣ leḥbab-iw/ id tt-nejmaɛen yiɛdawen » .
Temxebel tagnit , uguren ssan deg abrid yeggunin uḍar. Timlalay nnig uqaru taxatalent di bab-nsent. Amezdyaz yeẓra du leqrar a teṭṭef ticeket i s- undin wussan. Di ccew yemderkal ɣef ayen yellan. Temẓi thud d iceqfan. Axam yettwebnan, s tidi d leɛtab, irab. Tayri thujer imeḍqan. Tagmet selaw uɣdu-ines. Tmaɛ-nni n zik yemḥa : « tuzenzeɣ s rxa » , « s adaynin ad yiqnan » , « yettwaqecem ubuqal n ddunit-iw » d tugniwin yesexdem Matoub akken ad immel telqay n wanu wuɣur yerdem yixef-is. Yewɛer lɛum di tmedwa iluɣen. Igefuren, i d-yewwi yir asigna, gland s leḥmali n ineẓman : « Lbabur id i -yewwin/ ɣef lebḥer n tismin/ yeqṣed temurt n wammus ». Amɛaber akked timsal( tid umu ur zmirent tuyat i uɛebbi) yegger ṣṣura deg yir tisirt. Ixef yenɣed yeftutes, yegla s ṛṛuḥ, ur yezgil ṛṛuḥ n ṛṛuh : « ǧǧiɣ acwari n tirgin/ i ẓẓwaǧ-iw d aɛwin/a tt-kemel i tebrek ma txuṣ ». « nedḥed am igerfiwen-rẓan wafriwen… », « rri-yi ɣer wid iruḥen/ mi sen d sawlen/ asmi akken id tewweḍ lgira » , « rriɣ ul-iw deg uffus-iw/ hemjen seg-s yakk medden » …
Imararen n ẓẓur, am ucengal, ggunin ixef n umedyaz yugin kenu. Lɛaz win it –yebɣen tewwid ad yecrew tidi yerɣan. Amedyaz ɣef ur drigen-t timsal, yesni tiɛaqucin n tillawt ɣer ṭelqa n tidet . Ixef-is yuɣal d lemri deg id tettuɣal tugna n timeti deg yettidir. Tucḍa wuɣur yemɣebas yiri-s d lewhi n tucḍa deg tedda timeti. Matoub yettenjeɛ deg meslayen akken ad innin nnig wayen umu zemren. Nhuden-t tisas, yekna leqder ɣer umilus. Yebḍa lebɣi d ifataten. Ɣelluy yewweḍ ɣer akkin i tagara-s : « leqḍeɣ lebwent deg iberden ». Allaɣ ur nuksen iḥulfa s lehlak i d- izedwen ɣef ṣṣura. Iḥulfa s ifaden yulwan yuggumen i tikli : « s kra n win ihelken yeḥla/ aṭan-iw yuggi ad yeḥlu/ lhem fell-i id yesteɛfa/ ihamej deg-i irennu ». Yegrurec umdan si tsadarin i d-yebna lmektub am akken tegrurec timeti seg usebdad i d-yenǧer umezruy : « nḥamel dderz netɛegiḍ/ nettkaw am uceṭid »neɣ « iluḥqed zhir ɣer tudrin-nneɣ, ur nesɛi-ara lḥir akken a t-nesufeɣ » . Astehzi akked berru n yiman anda ur ilaq d iferdisen id yetteǧwan ddel ama i umdan ama i wagdud : « atten atten deɛwesu/ ceyɛen-tt-id ad tzur tudar » neɣ « imesdurar n twaɣit, tawaɣit tezi-asen » , anda nniḍen « s lḥif i nemuger cetwa/ ur aɣ terri tamara/ talwit mi id t-qareb a tterwel » . Ammus iḥara amkan di tesga. Tizelgi tuɣal d tarigla yesenɛaten abrid ɣer yifri i wagdud neɣ i umdan. Mi i yufgen iḍumen, deg asrifeg –nsen ur yemniɛ ḥedd seg unezgum : « xas yurad yixef-iw/ leɛyub fell-i ɣman ».
Deg abrid yettawin ɣer iberden, timeqwa n tezdeg ttiɛzizent deg agni n wammus. Illefḍen xas ma sewḥacen, tikwal ttalsen-d i lemṛar yesɛeda ṛṛuḥ akken ad iɣalet talwit . Uqbal ad terɛad tagnit id tettṣuḍu nesma id yesuḥuben igafuren. Matoub yesmesden iɣuraf n wallaɣ -is akken ad yesusem aggasen-is s-yinnig n lexwaṭer, yeẓra tucḍa d anamer, addud d lebɣi .Ger timcukal akked timeṣḥsal werǧin yedrig iswi zdat wallen-is. Din mebla cekk i tezdeɣ lhiba-s . Awal it-iferrun d awal, asekud n Lwenas yettban srid deg ifyar-agi si yettnegi yixef-is : Iles-iw yuɣal d isyaxen
Yezga wul ad yettiẓif
D idamen iyi-d yesneṭqen
Greɣ-d am uqajmur s asif
Ait Slimane Hamid