“Xerṣum d yiwen ad d-yegri
Ad aɣ-id-ismekti azekka
F lǧerḥ iqcer ad yali
Ad d-enban ger tmura
Tarwa-nneɣ ad tennerni
Xas akken deg irebbi n tlufa”
Ilul-ed s waṭṭan. Asm’ala yettimɣur, lehlak-is yettimɣur yides, ur s ittaxer ara ar almi yewwi rruḥ-is. Aṭṭan-is d amennuɣ: amennuɣ ɣef tutlayt (lal angue), amennuɣ ɣef tugdut, amennuɣ ɣef tlelli, d izerfan n wemdan. Deg iseggasen yedder, Matub Lwennas warǧin yekna i wuguren d-yemmugger, ulamma tewweḍ, acḥal n tikkal, tfidi ɣer yiɣes, maca yezga yettkemmil ɣer zdat-es. Ayen yellan deg wallaɣ-is, yeqqar-it-id yimi-is. Ur yettḥaci yiwen. Ula d lmut ur s yeggi ara ccan, axaṭer yeḥsa d akken ilaq-as ad iqabel ula d lmut akken ad yaweḍ ɣer yeswi-is, akken yaqqar Hijel” s usebbel n tudert i nettaweḍ ɣer tlelli”. Lwennas d-yenna-n: “ Ssarameɣ ad mteɣ d ameɣras s tektiwin-iw, wala ad mteɣ deg wussu s lehlak neɣ s tewser», iwweḍ ɣer lebɣi-s, yemmut d lefḥel, d agrawliw, d’ameɣras.
Matoub Lwennas ilul di 24 yennayer 1956, di Tewrirt Musa deg At Dwala, di lwilaya n Tizi-Wezzu. D netta i d argaz n wexxam, baba-s yella di Fransa, yemma-s ur tesɛi ara arrac-nniḍen. Deg 1961 yekcem s aɣerbaz, maca ur yufi ara iman-is maḍi. Xas yemma-s teddez abrid n llakul, iselmaden-is zgan ttceyyiɛen-as-id acku ihedder aṭas, ur iserkad ara iman-is deg yiwen n wemkan, ur yetteḥsis ara daɣen i temsirin. Tbukkemmelt asmi yekkes tira n taɛrabt u yura deg wemkan-is s tmaziɣt. Lwennas izgel temzi-s, ilul-ed d argaz, yedder d argaz, u yemmut d argaz. Deg wasmi yella d aqrur yebɣa ad yexdem lecɣal n yergazen. Yiwen wass, mi d-usan imǧuhad s axxam-nsen di lweqt n ṭṭrad, yemma-s tsureg-asen lqahwa. Mi kfan uqbel ad kken tawwurt, inṭeq Lwennas ɣer yiwen deg sen yenna-yas: bɣiɣ ad dduɣ yidwen ɣer wedrar. Amǧahed yugi ad t-yawi, inna-yas mazal-ik mezziyeḍ. Lwennas ur t-iqenneɛ ara wawal-agi. Imir kan yemmeɣ ɣef ufenǧal n lqahwa yellan ger ifassen-is, yebbeɣ iḍudan-is di ttelwa, imir irṣem yissen claɣem.
Lwennas yebda ilemmed cna asmi yella d amezian. Di tazwara yella yesmuzgut kan i yemma-s mi tcennu deg wexxam. Tuɣal tekcem-as deg idammen. Asmi ɣur-es tsɛa iseggasen,yesmeckukel-ed agambar-is amenzu s tcabcaqt n zzit. Yebda s ucewwiq n Awḥid Yusef:” Uh a Muḥend a madam serbi latay”.
Matub yecna i tikkelt tamenzut di yiwet n lqahwa di Fransa, yewwi-d azal n 4 000 FF. D ayagi dɣa is-yefkan affud akken ad ikkemmel deg webrid-agi n ccna. Imir yuli ɣer Lpari. Ikkemmel icennu di leqhawi ladɣa anda ṭṭuqten leqbayel iminigiyen, dɣa imir id d-imuger Yidir. Aneggaru-agi yewwi-t akken ad yecnu lak d icennayen nniḍen. Imlal-ed lak d snat n tgejda n ccna n teqbaylit, ḥnifa lak d Sliman Azem. Syen yewwi-t akken ad isekles tasfift-is tamenzut umu isemma “Ya lferḥ-iw” deg useggas n 1978.
“62 ma as-necfu
Nɣil d amzeyyed n lehna
Nerfed leɛlam ncennu
Aqlaɣ nessufeɣ Fransa
Bu waɛmam asenni i ten-ettu
Yesmar burekku
Yeṣṣenṭeḍ di mkul lǧiha
Yeffeɣ-ed leḥzen am wabbu
Yeqqim-ed uɣurru
Tirrugza tenza s rrxa”
Syagi i bdan-t temḍellas, si 1962, mi tewwi tmurt n Lezzayer azarug-is ( son independence). Aɣref ( le peuple) yella yettraǧu “amzeyyed n lehna», talwit, tayri, tilelli, yiɣil ad d-yerr nnehta, maca I tṣebḥit n tmunnent (l’indépendance), agdud iḥulfa i yiman-is yetteɣraq cwiṭ cwiṭ deg temda uɣurru, asirem-is yewwi-t waḍu. Yeffeɣ-ed di ṭlam u yekcem qbala ɣer ṭlam-nniḍen. Urɛad id d-yerri nnehta mi yesseɣli azaglu urumi, yufa-d iman-is yettwarez s uzaglu n tiɛurrebt.
“Cfiɣ-d immel iyi-d baba
ɣef asmi tefra
Si Maṣer id d-iṣub waḍu ”
Lebṣel isuffeɣ anaṣli, tabuciṭant n tiɛurrebt d tin isqumcen agdud azzayri acku tiyita ur tt-iḥtam ara, yella yettraǧu ussan mellulen, ussan n talwit, maca targit-is ur teffiɣ ara, zman ikmes-as-id tarzebt iɣilifen d lehmum, d aṭṭan ur n-esɛi ddwa. D wagi i d asentel(sujet) iceɣben, s waṭas, Matub Lwennas. Yezga yettezzi-d fell-as di tezlatin-is. Yenna-d deg-sent ansi d-yekka, anwa t-id-yewwin, iswi uneggaru-agi, amek i ylaq aten-qabel.
“Ileḥq-ed zhir
ɣer tudrin-nneɣ
Ayen yak n dir aɣ-ihemj iseɣ
Taluft tdegger-ed tilas
Tufa-d allaɣ teksa yas
Si zik tuder lqima-s
Bgayet lbaḍna-s tefreɣ
Qessiḥ uzekka
Iban-ed i tmeddit
Ur d-nemyuzga ara f ujeggu n teqbaylit”
Izdeɣ-it lḥir m’ur d-yufi s wayes ara yejji taqbaylit-is yettnazzaɛen di tesga n ṭlam
“ Terrez teqbaylit deg iferr
Wissen ma ad tekker
Lǧerḥ ikcem-it ssem”
Yeggul ur yeḥnit ur isers izen ɣer lmaɛun alamma yemmut xas akken yettwargem, yettwaḥqer, yettwakker, yettwawweḍ u yettwajreḥ acḥal n tikkal.
“ Yerra-iyi zman deg umehraz
Mi d-eɣli tyita ayi-d-ḥaz
Teddegdeg ṣṣura”
Ayen i tyerḥan d taqbaylit, d tutlayt, tilelli, d idurar. Ulamma tudert-is d tin ur nɣezzif ara, maca iṣaweḍ ad d-yini, ad yaru, ad yeḥku, w’ad yecnu timsal t-iceɣben. Iḥureb ɣef teqbaylt-is s wuglan d tuɣmas. Yennuɣ s wawal. D wagi i d leslaḥ s wayes iqubel tixnanasin n yeɛdawen n tudert d iṣeggaden n tmusni, lewḥuc teǧǧa leḥnana. isefra-s d rrmug ihuzzen idurar, i yceqqen igenwan. Ayen ttxemmimmen leqbayel s tsusmi, yenna-t-id s leǧher. Yaɛreḍ acḥal n tikkal ad d-yekkes acḍaḍ- nni n tegmatt d timmuzɣa yeḥweṣ umeṣbaṭli.
Matub Lwennas yerra, deg tezlatin-is, tajmilt i ymusnawen, i wid iqeddcen di tmusni, d yemǧuhad ar …almi qarṣen fell-as s rrṣaṣ deg yiwen wass, yir ass, ass n 25 di yunyu 1998, deg uzal lqayli, di Tala Bbunan, deg webrid n At Dwala. Asenni- yeddem tibalizin-is, iruḥ ar wanda ur d-yettuɣal. Ibeddel tansa (l’adresse). Tuɣal tansa-s d tin n Tahar ǧaut, Smaɛil Ybṣaḥ, Racid Tigziri, Busebsi, Rabeḥ Sṭenbuli d wiyyaḍ, d yiwet. Iɛdawen-agi n tmusni, ur nfehhem siwa tutlayt n leslaḥ, ɣeḍlen aṭas imusnawen, imeɣnasen (journalistes) d inazuren id d-ibedden deg wudem-nsen u nnan-asen ala i leḥkem ameṣbaṭli, maca akken teqqareḍ: “Xas neqḍen acḥal d itri, igenni ur inegger ara”.
Asirem n Lwennas d akken tarwa n tmazɣa ad teddukel, acku ala s tegmatt ara izmiren ad d-kken nnig n wid izarrɛen isennanen. “Yiwen wass limmer ad d-neddukkel, tamurt-nneɣ ad tt-id-nḥell, ad nekkes azaglu ɣ-yeqqnen”. D tagi i d tirga n Lwennas, tadukli, asirem d tegmatt, d wigi i d leslaḥ s wayes zemren imaziɣen ad awḍen ɣer lmerɣub-nsen:
“D lwaǧeb asirem ad yili
Deg wulawen ad yefti
Xas akka lwaɛd la yteqqes
Ma wteɣ di gma ass-agi
Tassa-w ur tugi
Bɣiɣ kan ad yefriwes”
“Win iwen-inna-n
D acu i d tafat
Inet-as d iɣallen yedduklen”
Tiziri Zinya