I limer ad nɛiwed tamuɣli ɣef wayen d-yettnulfun ?

Partager

Tizrawiyin yettwaxedmen   ɣef  tsekla taqbaylit (abeɛda ɣef tmedyazt) mazal ɣer ass-a n wussan   tezzint  ɣef ayen i d-snulfan yimedyazen-nneɣ  iqburen am Yusef u Qasi, Si Muhend u M’ḥend, Ccix Muḥen u Lḥusin. Deg anect-a ad nnef  belli imnuda yegren deg annar-agi  ( am Younes Adli, Kamel Bouamara d wiyaḍ) lwelha-nsen tezzi ɣef tmedyazt-agi n leqrun  yezrin,  zzun akken  ulac amaynut di tasekla taqbaylit( bexlaf ahat  Tassadit Yacine , Mohamed Jalaoui  id yeggan tazrawt ɣef tmedyazt n Lounis Ait Menguellet, Yala Sediki  ɣef tmedyazt n Matoub Lounes d kra nniḍen iɛarḍen ad qerben tasekla taqbaylit tartart am Youcef Nacib Ɣef Slimane Azem).  Ɣer yisdawiyen-agi,  mazal  ttmuqulen    temedyazt akked tasekla taqabylit d teskla timawit neɣ  d taɣewsa  id yewwi a ttucelleḥ akken ixef n ugdud i tt-id  yurwen ad ifrirent leɛwayed-is ur tegzi ara tidmi tusnant –nsen(am akken s ṭit n yimnuda iṛumyen iten yezwaren ɣer unect-a   I yettmuqulen ɣer-s )  . Mazal ( ɣer ass-a) s  ddew allal n-umicroscope( yettnadin nnig  ayen id yufaren)  i tezzi tmuɣli n yisenqaden-agi ɣer tasekla-nneɣ. Dɣa ( s lebɣi neɣ melba lebɣi)   keblen  “ Nekk” nneɣ ddew lqaleb aḥerfi, yebɣan aɣ-yeǧǧ neɣ aɣ-yeqqen ɣer rebg n usekkud n wid iɣ-yettwalin nella kan neɣ nelha kan i tazrawiyin yedden di lɣerza n tusna nt  “ l’antropologie”.  Meṣḥub ɣer tura di lbal n yimnuda-agi agdud-nneɣ  mazal ur d-yeffiɣ  ara  seg ayen umu qqaren imusnawen  n utaram( occident)  “agdud azwaran/ peuple primitif”.

Deg aya, ahat akkud ixulef tamuɣli n imusnawen-agi imi tasekla taqbaylit( am yal tasekla di ddunit) d yelli-s n lawan i-tt-id yeǧǧan, d yelli-s  n wadeg( espace) anda id tllul.  Tizrawiyin yegga Mouloud Mammeri ɣef isefra n Si Moḥand u Mḥend akked Ccix Muḥend u Lḥusin  begnent –d anect-a.  Tasmedna (le génie) n umedyaz-agi ( Si Muḥend U Mḥend) ur nesɛi ara tamtilit, tekmen deg akken yufa-d lqaleb s wamek ara mɣen isefra-ines ( imeṭẓawiyen  n yifyar/ neuvains ) imi deg lawan-is imru yellan d- immi, lkaɣed yellan d-amezuɣ. Abrid-agi n si Muḥend Mḥend, yerran  asefru deg yiwen lqaleb wazzilen akken ad yekcem s shala aktay n yimsefliden , ad nnef d netta i yesxdem( xas s wudem nniḍen) Yusef u Qasi akked Ccikh Muḥend  u Lḥusin.  S wudem-agi awezlan i menɛan  isfra  n imedyazen-agi  si nger iten-yegunin, imi llan d- isefra imawiten, id turew  tagnit ɣef lɣila.  S lqeṣd neɣ mebɣir lqeṣd ad nnef belli tagnit  akked lawan ḥatmen ɣef imedyazen n yimmir akken ad swazlen isefra-nsen , ad illin d uqyisen akken si tama ad haẓen lbal n win ara sen-yeslan,si tama nniḍen   kra n win ara sen-yeslan asen yencfu, asen-yalles akken ad mɣen di tmeti, ad uɣalen d tacriḥt deg tacrihṭ n yixef-awen- nsen. 

Maca lawan yettbeddil. Lḥawj n yiḍeli ur yelli d win n wass-a. Ayen iceɣben  agdud idelli d amur ayen it-iceɣben  di tallit n tura d amur nniḍen. Ixef ( xas kif kif i yettlejlij) yeḥwaj isufar-nniḍen akken ad yesgen aggasen i t-yesendafen. Ṛṛuḥ yettnussun di ccedda-s teḥwaj iɛaqaren-nniḍen ara t-yesegnen. Ɣef aya yettmebddel udem n tmedyazt si tallit ɣer tayaḍ. Di terga n wussan yettesburu taglmit n lawan deg id yefruri, tettlusu talaba n-wass-is.  Am yal tasekla di ddunit , tesekla teqbaylit ur teqqim ara kan  s wudem teṣɛa zikk-nni, imi timeti anda id tellul tbeddel, tedda d-ucqirew id yewwi ɣer umnar n yixef-is lawan. 

Ula d-allalen s wacu tettaweḍ tmedyazt-agi wid i tt-yebɣan  bedlen( zikk seg imi ɣer umeẓuɣ di leswaq, deg lxelwa, deg lemqamat, deg tijamuyaɛ, tura seg idebsiyen, radyu….) . S wakka, deg-imi id nulfan yiḍebsiyen, imedyazen am Sliman Azem uffan ttawil ( agrawli?)  akken isefra-nsen ad kecmen lɣerza nniḍen, ad aɣen iberden imaynuten yerna timeti aten-teddem, asen-tecfu, aten-teḥrez . Deg anect-a, ad neff isefra n Sliman Azem kecmen lebni ajdid. Ur qqimen ara am wid n Si Muḥend u Mḥend  neɣ Yusef U Qasi d-at tẓa n yifyar neɣ d-at  seddis n yifar kan . Isefra n Azem d-isefra  ɣezifen, yesudsen  ɣef lqaleb nniḍen yesduklan  aɣanib aqbur ɣer uɣanid  id yewwi netta s yiman-is akken ad islal ( imir) tamedyazt yeddan deg wakkud deg yedder netta . Tamedyazt  iḥuzan tillufa id yesers lwaɛd zdat ugdud di tallit-nni. Ahat d netta( Sliman Azem)  i d-amezwaru i-yeselsan  taqendurt  tatrart  i usefru aqbayli  abeɛda deg ayen iccuden ɣer  isental , imi yella seg imezwura i yesefran ɣef timsal iccuden  amdan ɣer taluft n tillin ines, ɣer tisertit akked tizumna.

Asnad ( support) n-iḍebsiyen yellid i  tmedyazt taqbaylit tiwwura s tehri ɣef  ugni nniḍen. Agni n-usnulfu ur ḥbisent  tillas deg yiwen meqyas ikeblen tilelli n tidmi.  Yellid- tawwurt ɣef  ugni anda  ttinigen  lexwaṭer ɣer  igli ibeɛden yekkan akkin i tmuɣli. Yellid tawwurt ɣef  ugni  anda tasugent ( l’imagination) tetturar  s-iḥulfan  yellan smirjiḥendeg ixef akken ad tjeb  awalen ara yesudem ṛṛuḥ deg tikta yettmani wul  ad yesefruri.  I tikelt tamezwarut ḥulfan yimedyazen n taqbaylit belli yefsi lqid ɣef tidmi-sen,   zemren ad ccalin deg tezrugin n lehjnat i-izedɣen  deg iman-sen . Zemren ad ggen nnuba  i tmena amek i tt-tebɣa teqriḥt-n teqriḥt-nsen. Zemren   ad sefrun s teɣzi n lejwareḥ-nsen, yerna asefru-nsen ur iɛareq-ara gar tilezday n tatut. D allalen–agi( iḍebisyen, redyu )  i yeṣawḍen ɣer tallalit n temdyazt  n-iseggasen n 70 anda imedyazen am Lounis Ait Menguellet, Ben Mohamed dehnen s-wadif  nniḍen  asefru n teqbaylit, rran-t d win id teslalay tidmi turẓin  isenden ɣef tira uqbel kulci.

Abrid id neǧǧren  ssin imedyazen-agi i temdyazt taqbaylit , d-abrid  yewwin tasekla-nneɣ ɣer ayen umu neqqar tasekla talsawit. Ddew lhejna n tirgin ireqen deg ixef-nsen , yettwaqed wawal n  taqbylit akken nniḍen.  Yuɣal am netta am  yal amyag n tutlayin  yellan di ddunit  yettɛebi  tirga n-umdan yellan d  bab n wawal neɣ d win yellan ameɛcuq n wawal.  Di ccew  tesbur tmedyazt taqbaylit talaba nniḍen.  Tesbur talaba yettureqmen s tugnawin( metaphores)  id yugmen udem deg ayen yefran di tidmi, id yewwin tahuski seg tibḥrin yezdin uffir ɣer wayen ibanen. Asefru , nnig anamek-ines amezwaru( asefru iferru timsal) , yuɣal d aɣerbaz n-timsal iccuden ɣer “Nekk” n umdan, yuɣal d-aɛwin n tmusni, d iḥḍer n tidmi, d asefar yesnusuyen agassen  n  yal win yettemɛabaren akked taluft n tudert( ljerḥ ɣef i-yers ad yeḥlu, is yeqqar Lounis Ait Menguellet) .  

Deg amrar  n usnulfu, tedda tmedyzat taqbaylit.  Afagag n tudert nniḍen yebded di tesga n lexwaṭer ,  fell-as ɛalqen ulman i-iẓeṭ yiman ( yellan di ddiq d-isaggasen aya?) s tirigliwin  yettaran yal lɣerẓa d lemri n wayen yettkufuten deg telqay n yixef-awen-nneɣ, akken liqa n tidmi-nneɣ ad tifrir, ad teddu di terga yezdin iɣzer ɣef wassif, assif ɣef illel n leǧnas. Isental  tɛebba tamadyazt taqbaylit tartar d-isental yecqan yal amdan anda  i t-yuɣ lḥal, akken ibɣu yella ini( couleur)  n- uglim-is, akken ibɣu tella tasa n ddin-is, tebeḥnuqt n leɛwayed-is. Werdin  ur d yegri-ara wawal ɣef tasekla tamawit , imi  tamedyazt yecna Lounis Ait Menguellet, Matoub Lounes, Ben Mohamed,  Zedek Mouloud, Ferhat Mhenni, Si Mouh, Mohya  d wid id yernan ɣer  lǧera- nsen (am imedyazen id yufraren di tfaskiwn n Yitri n Uqbu, ussan n temdyazt Yusef u Qasi d Si Muḥend u Mḥend , n At Smail am Ahmed Khatabi, Selmi Moussa , Ibir Hamid, Metahri Hakima,  Ahmed Lahlou, Noredin At SLiman, Salem Amran, Chelli Lila, Mehdi Samira, Salim Benkhelifa….) tekcem deg  aglim  yettaran tamedyazt d tasekla s lekmal( majeure )  akken i- ggan illugan imusnawen n tsekla deg umaḍal. 

Ait Slimane Hamid 

Partager