Tizrawiyin yettwaxedmen ɣef tsekla taqbaylit (abeɛda ɣef tmedyazt) mazal ɣer ass-a n wussan tezzint ɣef ayen i d-snulfan yimedyazen-nneɣ iqburen am Yusef u Qasi, Si Muhend u M’ḥend, Ccix Muḥen u Lḥusin. Deg anect-a ad nnef belli imnuda yegren deg annar-agi ( am Younes Adli, Kamel Bouamara d wiyaḍ) lwelha-nsen tezzi ɣef tmedyazt-agi n leqrun yezrin, zzun akken ulac amaynut di tasekla taqbaylit( bexlaf ahat Tassadit Yacine , Mohamed Jalaoui id yeggan tazrawt ɣef tmedyazt n Lounis Ait Menguellet, Yala Sediki ɣef tmedyazt n Matoub Lounes d kra nniḍen iɛarḍen ad qerben tasekla taqbaylit tartart am Youcef Nacib Ɣef Slimane Azem). Ɣer yisdawiyen-agi, mazal ttmuqulen temedyazt akked tasekla taqabylit d teskla timawit neɣ d taɣewsa id yewwi a ttucelleḥ akken ixef n ugdud i tt-id yurwen ad ifrirent leɛwayed-is ur tegzi ara tidmi tusnant –nsen(am akken s ṭit n yimnuda iṛumyen iten yezwaren ɣer unect-a I yettmuqulen ɣer-s ) . Mazal ( ɣer ass-a) s ddew allal n-umicroscope( yettnadin nnig ayen id yufaren) i tezzi tmuɣli n yisenqaden-agi ɣer tasekla-nneɣ. Dɣa ( s lebɣi neɣ melba lebɣi) keblen “ Nekk” nneɣ ddew lqaleb aḥerfi, yebɣan aɣ-yeǧǧ neɣ aɣ-yeqqen ɣer rebg n usekkud n wid iɣ-yettwalin nella kan neɣ nelha kan i tazrawiyin yedden di lɣerza n tusna nt “ l’antropologie”. Meṣḥub ɣer tura di lbal n yimnuda-agi agdud-nneɣ mazal ur d-yeffiɣ ara seg ayen umu qqaren imusnawen n utaram( occident) “agdud azwaran/ peuple primitif”.
Deg aya, ahat akkud ixulef tamuɣli n imusnawen-agi imi tasekla taqbaylit( am yal tasekla di ddunit) d yelli-s n lawan i-tt-id yeǧǧan, d yelli-s n wadeg( espace) anda id tllul. Tizrawiyin yegga Mouloud Mammeri ɣef isefra n Si Moḥand u Mḥend akked Ccix Muḥend u Lḥusin begnent –d anect-a. Tasmedna (le génie) n umedyaz-agi ( Si Muḥend U Mḥend) ur nesɛi ara tamtilit, tekmen deg akken yufa-d lqaleb s wamek ara mɣen isefra-ines ( imeṭẓawiyen n yifyar/ neuvains ) imi deg lawan-is imru yellan d- immi, lkaɣed yellan d-amezuɣ. Abrid-agi n si Muḥend Mḥend, yerran asefru deg yiwen lqaleb wazzilen akken ad yekcem s shala aktay n yimsefliden , ad nnef d netta i yesxdem( xas s wudem nniḍen) Yusef u Qasi akked Ccikh Muḥend u Lḥusin. S wudem-agi awezlan i menɛan isfra n imedyazen-agi si nger iten-yegunin, imi llan d- isefra imawiten, id turew tagnit ɣef lɣila. S lqeṣd neɣ mebɣir lqeṣd ad nnef belli tagnit akked lawan ḥatmen ɣef imedyazen n yimmir akken ad swazlen isefra-nsen , ad illin d uqyisen akken si tama ad haẓen lbal n win ara sen-yeslan,si tama nniḍen kra n win ara sen-yeslan asen yencfu, asen-yalles akken ad mɣen di tmeti, ad uɣalen d tacriḥt deg tacrihṭ n yixef-awen- nsen.
Maca lawan yettbeddil. Lḥawj n yiḍeli ur yelli d win n wass-a. Ayen iceɣben agdud idelli d amur ayen it-iceɣben di tallit n tura d amur nniḍen. Ixef ( xas kif kif i yettlejlij) yeḥwaj isufar-nniḍen akken ad yesgen aggasen i t-yesendafen. Ṛṛuḥ yettnussun di ccedda-s teḥwaj iɛaqaren-nniḍen ara t-yesegnen. Ɣef aya yettmebddel udem n tmedyazt si tallit ɣer tayaḍ. Di terga n wussan yettesburu taglmit n lawan deg id yefruri, tettlusu talaba n-wass-is. Am yal tasekla di ddunit , tesekla teqbaylit ur teqqim ara kan s wudem teṣɛa zikk-nni, imi timeti anda id tellul tbeddel, tedda d-ucqirew id yewwi ɣer umnar n yixef-is lawan.
Ula d-allalen s wacu tettaweḍ tmedyazt-agi wid i tt-yebɣan bedlen( zikk seg imi ɣer umeẓuɣ di leswaq, deg lxelwa, deg lemqamat, deg tijamuyaɛ, tura seg idebsiyen, radyu….) . S wakka, deg-imi id nulfan yiḍebsiyen, imedyazen am Sliman Azem uffan ttawil ( agrawli?) akken isefra-nsen ad kecmen lɣerza nniḍen, ad aɣen iberden imaynuten yerna timeti aten-teddem, asen-tecfu, aten-teḥrez . Deg anect-a, ad neff isefra n Sliman Azem kecmen lebni ajdid. Ur qqimen ara am wid n Si Muḥend u Mḥend neɣ Yusef U Qasi d-at tẓa n yifyar neɣ d-at seddis n yifar kan . Isefra n Azem d-isefra ɣezifen, yesudsen ɣef lqaleb nniḍen yesduklan aɣanib aqbur ɣer uɣanid id yewwi netta s yiman-is akken ad islal ( imir) tamedyazt yeddan deg wakkud deg yedder netta . Tamedyazt iḥuzan tillufa id yesers lwaɛd zdat ugdud di tallit-nni. Ahat d netta( Sliman Azem) i d-amezwaru i-yeselsan taqendurt tatrart i usefru aqbayli abeɛda deg ayen iccuden ɣer isental , imi yella seg imezwura i yesefran ɣef timsal iccuden amdan ɣer taluft n tillin ines, ɣer tisertit akked tizumna.
Asnad ( support) n-iḍebsiyen yellid i tmedyazt taqbaylit tiwwura s tehri ɣef ugni nniḍen. Agni n-usnulfu ur ḥbisent tillas deg yiwen meqyas ikeblen tilelli n tidmi. Yellid- tawwurt ɣef ugni anda ttinigen lexwaṭer ɣer igli ibeɛden yekkan akkin i tmuɣli. Yellid tawwurt ɣef ugni anda tasugent ( l’imagination) tetturar s-iḥulfan yellan smirjiḥendeg ixef akken ad tjeb awalen ara yesudem ṛṛuḥ deg tikta yettmani wul ad yesefruri. I tikelt tamezwarut ḥulfan yimedyazen n taqbaylit belli yefsi lqid ɣef tidmi-sen, zemren ad ccalin deg tezrugin n lehjnat i-izedɣen deg iman-sen . Zemren ad ggen nnuba i tmena amek i tt-tebɣa teqriḥt-n teqriḥt-nsen. Zemren ad sefrun s teɣzi n lejwareḥ-nsen, yerna asefru-nsen ur iɛareq-ara gar tilezday n tatut. D allalen–agi( iḍebisyen, redyu ) i yeṣawḍen ɣer tallalit n temdyazt n-iseggasen n 70 anda imedyazen am Lounis Ait Menguellet, Ben Mohamed dehnen s-wadif nniḍen asefru n teqbaylit, rran-t d win id teslalay tidmi turẓin isenden ɣef tira uqbel kulci.
Abrid id neǧǧren ssin imedyazen-agi i temdyazt taqbaylit , d-abrid yewwin tasekla-nneɣ ɣer ayen umu neqqar tasekla talsawit. Ddew lhejna n tirgin ireqen deg ixef-nsen , yettwaqed wawal n taqbylit akken nniḍen. Yuɣal am netta am yal amyag n tutlayin yellan di ddunit yettɛebi tirga n-umdan yellan d bab n wawal neɣ d win yellan ameɛcuq n wawal. Di ccew tesbur tmedyazt taqbaylit talaba nniḍen. Tesbur talaba yettureqmen s tugnawin( metaphores) id yugmen udem deg ayen yefran di tidmi, id yewwin tahuski seg tibḥrin yezdin uffir ɣer wayen ibanen. Asefru , nnig anamek-ines amezwaru( asefru iferru timsal) , yuɣal d aɣerbaz n-timsal iccuden ɣer “Nekk” n umdan, yuɣal d-aɛwin n tmusni, d iḥḍer n tidmi, d asefar yesnusuyen agassen n yal win yettemɛabaren akked taluft n tudert( ljerḥ ɣef i-yers ad yeḥlu, is yeqqar Lounis Ait Menguellet) .
Deg amrar n usnulfu, tedda tmedyzat taqbaylit. Afagag n tudert nniḍen yebded di tesga n lexwaṭer , fell-as ɛalqen ulman i-iẓeṭ yiman ( yellan di ddiq d-isaggasen aya?) s tirigliwin yettaran yal lɣerẓa d lemri n wayen yettkufuten deg telqay n yixef-awen-nneɣ, akken liqa n tidmi-nneɣ ad tifrir, ad teddu di terga yezdin iɣzer ɣef wassif, assif ɣef illel n leǧnas. Isental tɛebba tamadyazt taqbaylit tartar d-isental yecqan yal amdan anda i t-yuɣ lḥal, akken ibɣu yella ini( couleur) n- uglim-is, akken ibɣu tella tasa n ddin-is, tebeḥnuqt n leɛwayed-is. Werdin ur d yegri-ara wawal ɣef tasekla tamawit , imi tamedyazt yecna Lounis Ait Menguellet, Matoub Lounes, Ben Mohamed, Zedek Mouloud, Ferhat Mhenni, Si Mouh, Mohya d wid id yernan ɣer lǧera- nsen (am imedyazen id yufraren di tfaskiwn n Yitri n Uqbu, ussan n temdyazt Yusef u Qasi d Si Muḥend u Mḥend , n At Smail am Ahmed Khatabi, Selmi Moussa , Ibir Hamid, Metahri Hakima, Ahmed Lahlou, Noredin At SLiman, Salem Amran, Chelli Lila, Mehdi Samira, Salim Benkhelifa….) tekcem deg aglim yettaran tamedyazt d tasekla s lekmal( majeure ) akken i- ggan illugan imusnawen n tsekla deg umaḍal.
Ait Slimane Hamid