Ɣef ufeggag n yisefra, yesni Matoub Lounes awalen id -yeddem si takurt n lxiq-is, si takurt n wurfan-is akked d lhejnat izedɣen ul-is….
Lebḥer- is yezga yenhewal. Mačči d yiwet n lmuja i yettraǧǧimen iɣerban n yixef-is. Dagi d tilufa n tagmet, dihin d talfut n yidles yettmattaten. Dagi d taluft n isertiyen yezzin s waɛrur i tidet, dihin d lbaṭel id yeɣlin ɣef lqum. Dagi d lḥif yessasayen lemḥayen deg iqera n imeɣben, dihin d tirget n tayri yeseknafen deg ul-is teɣzi n wuḍan akked wussan. Dagi d tadyant n yemdukel i hemjen deg ul-is yettawi gar ifasen-is, dihin d tamselt n leɛcaq yeserɣayen ifarawen n lferḥ-is :
D teɛjajt n lmut-a
Idi yesxelḍen temẓi-w
Ruḥen kan baba d yemma
Teɣli tigejdit n lfreḥ-iw
Ajgagal n lmizirya
Yuɣ amdiq di ddunit-iw
Tefreɣ lkas d ljebba…
Tewet rrba deg axxam-iw
Mačči d yiwet n taluft a tt-id yales umdan neɣ a tt-id yehku yiles. Tilufa n zzman mačči d yiwen i d-udem-nsent mačči d izli i d inumak-nsent :
Rriɣ ul-iw deg uffus –iw
Seg-s hamjen yakk medden
Adif igguj deg iɣes-iw
D yir ssem i t-iwerten
D laqsedi i truḥ temẓi-w
Tlatin urɛad zzemen
Tezga tcebbel targit-iw
Zgiɣ d lmut i tterguɣ
Di tagnit am ta, anda i-ixel kulci di kullec, anda nmara tettqazem tamara, anda tabɣest tettnaɣ akked tugdi, anda ccek yettemɛaber akked tbut ddwa n taluft d innig. Innig ɣed ayeg yecna deg tizlatin am «terwa lḥif» neɣ tizlit «tamurt-iw» d waṭas nniḍen n tezlatin. Maca ahat innig yugaren kra yellan d innig d win yettawin ixef n umedyaz ɣer tqacuct n yixef-is imi ala innig am win i-izemren ad yawi lexwaṭar s-anda yebɣa wul. Innig tikwal abrid-is d asmekti, d cfawat. Ilaq asmekti acku ala cfwat i yetthuzzun ixef yenuɣnin. Ala cfawat i yesedhuyen lxwaṭar yettwerwin. Ala cfawat i yesnusuyen aggasen yeɣman di ṣṣura…
Anamak n yinnig d asfilet… d ameni.. d asirem…
Ɣef tasa icuḍen, ɣef wul yellan di cedd-as ala ameni i d- tabrujt yefkan aḍili ɣef uzekka nniḍen. Maca taluft n tudert wa yesḥesb-as wa yegrareb fell-as. Ɣef aya tikwal diɣ deg akken yeččur wul nadma am yir asigna, tewwi-d igefuren-is akken ad yundaw yixef n win ur zglilent tilufa. Di tagnatin anda ur d yemǧazi ul akked tasa ndama tettban amzun d tasarut i teldin tiwwura ɣer ugni nṣber.
Tura dayen-nni
Tirget-iw texsi
Siwa tisirt n ndama
Id yegren teẓad deg-i
Urfan yemjajin ɣef wul am uwran id yefɣen si gar iɣuraf n tisirt n zzman sezlen leqlam ɣef tewriqt akken ad yaru . Selzlen leqlam akken ad yenǧer ɣef tawriqt iḍerfen yecban iḍerfan ikerzn anyir. Matoub Lounes yura ɣef adlis n tudert –is awalen-nni si tneggi tasa-s, awalen-nni id yekkan si lɛinṣer n yixef-is. Yura isefra yesedhuyen lejruḥ-is :
Cfiɣ ɣef asmi akken rɣiɣ
A ṭerḍiqen yidmaren-iw
Ɛacrin urɛad iten-bdiɣ
Mi d-frurxen leɛyub-iw
Ɣef tiḥdayin ttnadiɣ
Asergal yekkes-iyi lɛacq-iw
Ɣef xenfuc tagara ɣliɣ
D iceqfen yebḍa nnif-iw
Yal aḥulfu ansi id yettagem tugna ara s-yeggen leqrar. Yal imeṭṭi yettawi-d lmidad s wacu ara yesbeɣ awal. Matoub Lounes yesemsawi taqbaylit akked d-iḥulfan. Iḥulfan-nni yetturaren urar n tudert akked lmut deg ixef-is. Matoub i tellmen ɣef ufagag n teqbaylit sser n teqbaylit, ilaqem i wawal aqdim acqiq inumak n tura. Ɣef lǧedra n useklu anaṣli yesemɣid tiskar timiranin. Yesemsed iɣuraf n walaɣ-is akken ad ijab lexwaṭer ara d yernun tahuski i thuski taqburt ɣef acu tessa teqbaylit. Ɣer matoub Lounes, timena d lsas, amek ara d yinni d iswi :
I limer ur kem-zriɣ axir
Limer ur nemyahdir
Tilli as-inniɣ dayen-nni
Igenni-iw la d yettɛamir
S iɣzer n uḥabir
Irejem-iyi-d s- usmekti
Nekk d uzal ddnub im d-dkir
Ijebed-iyi lḥir
Fell-i kan i yettnadi
Ass-a tesɛiḍ mmi-m a lxir
Ma d nekk am ṭṭir
Kul tiɣilt undin-iyi
Ameslay s lqis- is. Lmentaq s ilugan-is. D ameslay id yettawin ṛṛay… d netta i-iferun tilla… d netta id yettmallen iberden. Awal d aseḍru n tafat deg uḍan beriken. Awal gar ifasen n win yesnan ad yeseqdec awal d taftilt iraqen i lebda. Maca tikwal d-awal-nni i yettdawin i yesmendagen lehlak. Tikwal d-ameslay i-ifetlen di tbaqit n tudert isufar n cwal, n lfetna, n tismin akked lexdaɛ… Gar tasusmi akked lmentaq yettili ddel, lbatel, tamuhaqranit….d wayen yettagi leɛqal.
Tikwal gar ssin iberden tesmirjiḥ tasa n umedyaz. Gar lmentaq akked tsusmi. Tikwal ul iɛarqa-s sani ara yeṛḥal imi :
Ma tnetqeḍ-d yedda
lḥeq-ik
Tasusmi ur as-nezmir-
ara Lemeɛni
Am win yetseqin i wassif
Kra ur t-yeṭṭif
Yesenzeh deg-s laɛrac…
Uqbel ad tegrem asurif
Ad tezwirem nnif
Ma ulac…tamaziɣt .. ulac.. ulac … ulac…
Amek ara tilli tsusmi tikcki ulac taɣawsa yetṭfen amkan-is ? Amezday yettwalli nnig n-wayen ẓarent wallen. Yettwalli amek tettegririb teswiɛt ɣer ugni n lmuḥal. Yettwalli amek tettɣar tala n tnaslit, amek temxundaq timadit n ugdud. Yettwali aneznez n lmut yedewiren nnig iqera n yemdanen. Imi ameslay ḥedd ur t-inaq…yif lmentaq tasusmi, yiff asenɛat adari. Matoub Lounes ur yeffir tilufa yellan xas akken yeḥarcaw lwaɛd, xas akken ssemum useqi n tagrawla :
Fkiɣ laman gar medden
Tagara wwiɣ-d aɣilif
Iles-iw yuɣal d isyaxen
Yezga wul ad yettiẓif
D idamen iyi-id yesneṭqen
Greɣ-d am uqajmur s-asif
Awal ma ifat yefɣed yecba aɛbar …. ulac tuɣalin n terṣast ɣer daxel n lfuci. Mi yegrareb ṛṛuh deg ifri n iɣeblan, ulac nnuba i waddud. Ddu neɣ qqim… Amek ara tilli tsusmi… meskud ul deg iɣblan-is yezder ? Tuttriwin mačči d yiwet… anadi ibrid-is yesɛeb :
Tensa tafat deg idurar
Idurar tḥuza twaɣit
Aɣilif yedda-d s amnar
Mi nedḍmaɛ lxir tameddit
Anda akka ddan yizmawan
Assen mi raɛden deg idurar
Aɛmuruc yiwen seg-sen
Deg umadaɣ ɣer rṣas yezwer
Wisen anta tamda i t-yeččan
Mi is rran tablaṭ yezder…
Amek ara tili tsusmi ticki yenneḍ wagu i udrar.. ? Amek ara tilli tsusmi ticki ddel yessa am udfel ɣef leḥwari ? Amek ara tilli tsusmi… ticki ixef deg ussu n lḥif yezdew ?
Atten atten deɛwesu
Ceyɛent-iid ad tẓur tudar
Lḥif yeguma asen-yexḍu
Tuɣaḍen yakk imesdurar
Atten … atten deɛwesu
Ayen ? Ayen yeguma ad yifrir tiṭij ɣef idurar ? Ayen yeguma ad yeḥyu uẓar ? Ayen teguma a teffeɣ targit ? Ayen yeguma ad yefsi udefel iten-yegren deg irebbi n iqerifen yesgursulen tisas deg ulawen ?
Irgazen wid yettnaɣen
Targit-nsen d lfetna
Tabrat id aɣ-id yesnebhen
Deg aḍḍu n leqrun id tedda
Awid yakk id yeqimen
Kset afrag i walen-nwen
A twalim anwi iwen-iḍewren
D atmaten neɣ d ata lexla
Atten …. Atten deɛwessu…
Nnig ɛaggu, nnig facal, nnig tixidas n zzman, nnig tiyita yerɣan Matoub Lounes yezdi awal akked tidet akken ad yinni tidet yellan s cbaḥa n umeslay, s rẓana n wawal, s telqay n teqbaylit. Ɣer Matoub Lounes awal d illeli, asefru d imsereḥ. Lemtul d aseḍru n tafat i-teksen lɣim seg igenni n tidmi. Matoub Lounes d bab n wawal yefkan azal i wawal. Amdiq-is deg «asqif n ṭmana» anda ttinigen meṛṛa yimedyazen yuran s tedwet n yiseɣ akked tjadit. Imdyazen yerran adif n lhu akked d usirem deg uɣanim n teqbaylit. Imedyazen yesnin ɣef uzrar n tsekla tamaziɣt tiɛaqucin n uwraɣ akken tutlayat ad taflali. Matoub Lounes yerna isem-is ɣer imedyazen yejmaɛ «usqif n ṭmama» ddew leɛnaya-s am Yusef u Qasi, Ccix Muḥend u Lḥusin, Si Muḥend u Mḥend, Sidi Qala, Yusef Ulefqi, Sliman Ɛazem, Mulud Maɛemmeri, Tahar Jaɛuṭ, Mulud Feraɛun, Tawes Ɛamrucc, Jean Ɛamrucc, Kateb Yassin xas tikwal :
Am win yettseqin i wassif
Kra ur t-yeṭṭif
Yesenzeh deg-s leɛrac…
Uqbel ad tegrem asurif
A tezwirem nnif
Ma ulac tamaziɣt… ulac … ulac … ulac …
Ait Slimane Hamid