Anwa amedyaz naɣ amyaru ur necni ara ɣef cbaḥa n tmeṭṭut, ur d nebdir ara lewṣayef-is, ur neɛciq ara di ṭif-is ? Tahuski n talest di yal zzman, di yal amkan ɣer yal amdan tezga teskikiḍ iḥulfawen n unaẓur
Tezga tesmendig ijujaḥ n tmena deg ulawen-nsen tesduqqus lebɣi n ucawweq ɣef ayen yellan d lɛalit di tmeddurt. Tahuski d asafer yasawalen i lebɣi n tira, d lhejna yettaṭafen affus i umedyaz naɣ i unaɛzur iḥuza yiffer n thuski kesben-t tlawin mebla ceḥḥa,akken ad yinni t‑iden yettkufuten deg ul‑is. D Baudelaire naɣ Si Muḥend U Mḥend, d Nizar Qabani naɣ d Si Muḥ, d Ɛumar Xayyam naɣ d Lunis Ait Menguellet, D Victor Hugo Neɣ d Zedek Mulud, d Jack London naɣ d Farid Faragi i meṛra knan ddew tifetiwjin n cbaḥa yettumun deg igli n tirga !Inazuren n tmurt‑a naɣ n tihin, i meṛṛa jerben aknaf n tirget n cbaha iraqen deg uḍan yettɛabin lciq amer ma dlan fell‑as din ad yekkes fad iten yeskawen. Akken ma llan di wid n tallit‑a naɣ d wid n tallitin yezrin ttwexḍfen s tafat yettudumen si tfekka n tmeṭṭut, frawsen s nesma i d‑ asen tettazzen tilli-s.
Yal yiwen acu n tuffir wukkud yemlal di ṣṣura n tameṭut, yal wa acu n uferdis i d yessakin iraggen n leḥmala-s ɣer ljiha-nsen-t. Yal wa acu n lbeḍna id at- yewwin ad yeɛbed asefru amer deg yifyar ad yar ttar i urɣu n tayri yuɣen deg ul-is. D tilli-is, d lexyal‑is,d acumeḥ-is naɣ dayen, nniḍen, kra d yekkan s tmeṭtut yewwi imedayzen ad nejren awal ara d ‑yekken nnig wawal amer yis ad weznan tahuski d yerra lexyal yiffen yak laxyalat,wa ad metlen riḥa n teǧeǧǧigt yiffen yakk tiǧeǧǧigin. Deg yimir tasugent‑nsen ( imagination)tettuɣal mebɣir tillisit.
Yal tameṭṭut s zzin-is, yal ta s‑sser-is, yal ta s‑lbena-s. Baudelaire deg akken yedda i lebɣi n lebɣi‑s yecna cbaḥa n tberkanin, Jack London yurra ɣef tmeṭut tamarikanit, Xayyam tahuski n tullas n Iran. Yal amaru amek I yettwali sser n tullas, yal wa anwa zzin i d‑timelken, yal wa anwa udem s wacu id at yecna. Yeqqar Xayyam: “I‑yecmet wul ur ‑as nessin i zzin, ur neɛriḍ sekra n tayri‑s”! Yeqqar diɣ Rene Char: “ xas di lbir n ṭlam i d‑yezga rṛuḥ, mača alaɣ yettega‑as amḍiq i thuski”
Zzin d sser maxalafen wudmawen‑nsen, yella zzin n thendit, n trumit, n turkit, n trusit. Yal ta acu ‑t sser s wacu tettwassen, yal ta tirga i d tesmendig deg ulawen n imaɛcuqen. Ahat wid I d‑yektalen i‑as yuffen zzin lqisd akken ilaq d imeklawen (peintres) aya yettban‑d ɣer Sandro Botteceli yellan i lmendad n tafliwt Venus.
Am tilawin n ddunit meṛṛa tameṭṭut taqbaylit ula d netta s lḥikma-s, s ṭif-is, s lmelḥ ur ksiben-t tiyaḍ. Taqbaylit tekseb tahuski id as yeggan timadit‑ines, tahuski I d‑yessakkin lejwereḥ n imedyazen-nneɣ si zik ɣer tura. Anect-a yettben d amsari deg awal i d yettuɣlen deg yimmawen-sen zgan cennu : “zzin n teqbaylit !”
Amek-it zzin –agi yazazelen leqlam n wacḥal d amayaru ? Amek i d udem-is ? Anti i d-tugniwin sqedcen at wawal akken ad metlen cbaḥa yesragagin ixfawen-sen ? Anti i d‑lewṣayef-is i‑sidiren deg isfra-nsen akken ad‑as ggen leqrar i thuski‑agi i d‑yewwin neɣma‑s deg yisafen yenḍen ɣef idurar?
Mebɣir cekk d Si Muḥend u Mḥend i d‑amedyaz n tmeṭṭut taqbaylit ! Ulac win yecnan lewṣayef‑is am netta, mebla adari melba tezweɣ ur nemɛin. Isfra d yewwi ɣef zzin n teqbayliyin d wid yeǧǧan ṣsura‑s ad tefrir s wayen tesɛa d ḍrafa akked d telqaq. Isefra n Si Muḥend fallen akkin i leɛceq akerfat, neflen ɣer reḥba n tuzzuft. Ɣer Si Muḥend tameṭṭut uqbel kulci d ṣṣura‑s, d wayen i d yufaren deg‑s yettjegiḥ lexwater‑is, yaserqas tirga‑s. Talɣa s wacu yecna tameṭṭut akked d zzin‑is yegzem yakk ccek deg anect-a deg yifyar ‑agi. ” attay ‑a m udem amsari/taksumt am ufilali” naɣ “taksumt‑is teɣerra di lfinu” naɣ diɣ “Dahbiya isegmi n lesluj”.
Kra yellan di tmeṭtut ijbed Si Muhend akken ad yehnunef lxater ‑is ɣer lebɣi n yinnig ɣer reḥba n zzhu. Amedya ifyar‑agi:
-M tecred s ddew zzenda
-M taksumt am lfina
-Laɛyun izegza
-M timmi teɛkkef ma leqwes
-Amzur alarmi d ammas
Ɣef tmeṭṭut yal awal ucbiḥ yesnernay di thuski‑s, maca neẓra yak belli zzin yesneɛtab. Deg awal‑is yenna Lunis Ait Menguellet : “ tjebeḍ‑iyi am dkir/ kecmeɣ di lhebs n wallen‑im/ d lḥẹbs iɣraqen am lbir/ tawwurt‑is d lecfar‑im”. Tikwal, ihi, amedaz yettccetki si lkerta n thuski d yettmirin di lqed n tlawin am waken tikwal diɣ yesimɣur di cbaḥa‑nni armi qrib yerra‑tt d terabit. Yuɣ lḥal tirabitin n thuski si zik ttawasnen‑t am Venus, Aphrodite, Ishtar. Maca xas akken tahuski tettweɛbed, tikwal diɣ d netta‑t i d sebba n lemrar. Yeqqar Lunis:” Mi truḥ ɣer tala ad taggem/fell‑as ttɣanin leḍyur/ win ɣef i tɛedda ad yewhem/ i warrac Ɛraqen lehdur”. Akka, tahuski tiswiɛin tettkufut d times si kenfen‑t tassiwin, tiswiɛin tettili‑d am ubeḥri ḥlawen yesedhuyen ulawen.
Amek i d ‑lqaleb n zzin n teqbaylit ɣer imadyaznen‑nneɣ? Acu sser semenyafen di tmeṭtut? Mi ara muqqel amek cnan ɣef anect‑a anti tugninwin sqedcen akken ad as rren tajmilt. Ɣer kra zzin yekmen deg udem: udem n lemri/ udem‑is ireq am usafu/udem‑is ireq am tirget/, anda nniden d allen i d‑yufraren: m lɛayun n ṭir/ inas i m lɛayun ṭawes/ urǧiɣ m timmi/ m timmi am leqwas/tawla yeserɣayen allen‑is/m laɛyun tiberkanin/Nadiya tumliḥt n tiṭ/. Ɣer tiyaḍ d amzur wuɣur tezzi tmuɣli: amzur‑is alarmi d‑ammas/ amzur‑is d akbal/ anda nniḍen d tikli‑s: t‑ttedu tettmil/ tewwid abrid n wadda, la tettecrurud/ Ɣer wiyaḍ d lqed s lekmal i‑ yecɣben lbal: lqed‑is am uɣanim/ lqed usaru/ lqed n lɛalem. kra cubban‑tt ɣer taɣzalt/ taɣzalt izedɣen ul‑iw/ teksed i taɣzelt sser, tamuɣli n medden yak ɣurem/ am tsekrut/. Tikwal d‑iferdisen di tfekk‑as i d yewwin asafru: am snat tecred, deg uffus aẓelmaḍ/ lxena deg yidis, lehnak ussisnu. Am akken tugget thuski I yugten‑t tugniwin yesnernan ccan I temeṭtut! Tamedyaz n teqbaylit am temedyazin n ddunit meṛṛa tecna ɣef thuski n teqbayliyin wawalen n teqbaylit, s uḥulfu n yeqbaliyen, s tugninwin n timeti n Leqbayel. Tajlimit tameqrant nezmer ad as nner I cbaḥa‑agi d awalen n Lunis id as yennan: teɛjebed‑iyi lwerd yefsan/ seg wul yeṣfan d nniya!
Ait Slimane Hamid