Acu-ten i tmes yijujaḥ ? Acu-t i tmeɣra cḍeḥ ? Acu-t usefru i umeddaḥ ? D acu t-ubrid i umerreḥ ? D acu-t i usteɛfu umeṭraḥ ? D acu-t i lejruḥ lqerḥ ? D abrid-nni yettawin i d- yettarran, d awal-nni yettdawin i yeṣsaḍanen, d irij-nni yesseḥmuyen i yesruɣuyen. Tudert d m waṭas n wudmawen, deg-s yal wa ayen i yebɣa yufa-t. Yenna Franck Dunand : «awal d tazmert n talsa». Taqbaylit tebna ɣef wawal. Lesrar-is ddan deg wawal. Yiman-ines yella deg wawal. Inzan n at zik leqmen lebɣi n tmenna deg yixef yettwarzen. Timucuha d lemtul d inigan ɣef tmetti yesnen azal n jmeɛlinan. Amedyaz ( Zedek Mouloud) yunag yis-neɣ ɣer tegnatin, deg lɛez Yeqqen ɣer yiṣeɣ, deg userhu (l’honneur) yeckunṭed ɣer tidet. Maca tikwal, mi ara yili umundel gar wallen, tidet tetteḥnunuf ɣer tebḥatin n tmerzuga :
Ufiɣ amger ay ferres
Iɣaḍ-iyi weḥd-s
Nniɣ-as ad nemɛawan
Ma ḍelmaɣ !
Afus-iw deg ufus- ines
Inijjel ay ḥelles
Abuneqqaṛ d usennan
Deg-sen kecmeɣ !
Ɛeddan mekken-as times
Ur tufi ad teḥbes
Yerna-d uqebli yeṛɣan
Yif-it ṛuḥeɣ !
Tenna Claire Martin «Tikwal kra n wawalen,deg wakken ɛebban telqay di talɣa-nsen, fettin leqyud, ttruẓun azaglu ɣef tuyat». Amdyaz icennun, yeẓra werǧin ad teqdeɛ tazla abrid. Zdat n trewla n yixef ɣef yiman-is, ilaq asbeddi n lemri ur nettefer ( ayen yellan ilha neɣ ifuḥ) ur neskiddib. At tizumna lqayen caren ɣef yir tarewla, imi di tilawt (tarewla) ur telli, i lḥif, d aɛḍef, ur telli d asegzem neɣ d asewzel n yiɣeblan. Ayen ma ugaden ur yelli d tamettant neɣ d anejli. Ayen ma ugaden ɣer widen yeẓran d tizelgi n tikta, d usu n tmenqas, d tixidas n tegmat, d asluɣu n temda n tmusni :
Tseɛbeḍ ay aɣrum
Am wakken tesɛeb trewla
Tseɛbeḍ ay aɣrum
Ad ak-tisɛib liḥala
Ad tubeḍ ay aksum
Ad tbeddleḍ ay wudem ṣṣifa
Ad tgeḍ am uɛeggun
Ad yettwali wer yesla
Ad terwuḍ lehmum
D acu ara k-d-teg snitra ?
Ɣer wadda, d adabu n ṭlam, ma s ufella d titulest n yiduba. Akkin akka yemmeɣ uzulal ɣef leḥwari. Dihin neɣ da azaylal yettɛeddi ɣef lɣaci. Timiṭ n usirem tettwagzem qbel talalit, tiɣri nḥemmel tecceḍ, tunef ɣer yiɛewwiqen. Taddart teḍḥa-d tewḥel ! Xas ul yezzan yettnadi arfiq yufa-t-in ziɣ yefcel deg wakken yexmet di ddiq. Limer d taɣawsa, tezmer i lehmum acku ur tesɛi iḥulfan. Imi d amdan ay din, irebba umedyza ineẓman :
Leqraya u ṣlat nnbi
A Muḥend u lɛerbi
Kul cedda s lhemza
Nekk yid-s ur nettemecabi
Tewwi-d ad nɛebbi
Yerna ad tenernu d limala !
Tikwal, tinejlit tif yal awal ! Tikwal, d mernuyet i d ifer n lfal. Tikwal, d lḥentit i d ddwa n temsal. Abrid tekfa tidmi s yinig n wallaɣ, yettban d ubrin mi ara t-qazmen yiḍarren. Tabɣest tamaɛlalt tesmenyif igudar wicqa ma yella d agrireb. Snent tkellax i uzuzen n tasa. Tiɣuza ur tejbir tuga, ddant d yisyaxen. Tiɣri ur yerfid yiles, deg yiman tezreɛ inahit. Amkan ma yettban d lḥebs, d imawlan –is i
yesruḥen tisura. Tijmuyaɛ n tudrin qqiment d tilmawin. Jlan wid iten-iferun. Ɣaben wid yettmuqulen allen s allen. Kfan at tmusni iḥedqen, fukken at wawalen ireznen ǧǧan nnuba i yihyaden ad timẓen ɣef lesrar id -yekkan deg wanu n leqrun. Urrif mi yeḥfa ṣṣebr-is yendeh i kra yellan d acqirrew :
Ad rreɣ leɛqel di lḥila
Ma tugim leɛqel
Ad twalim tidderwect-iw !
Timehbelt-iw d nniya
Ma deg-wen tewḥel
Ad geɣ abrid i tḥarci-w !
Tiṭ ur tt-ttubbuyeɣ ara
Ad tt-ǧǧeɣ ad tmuqel
Ad tezrem amek tga tmuɣli-w !
S wawal win ara jerḥeɣ yeẓra
Akken ad iyi- isel
Di lmus cbu-d ay iles-iw
A tidderwect-iw !
Di tegnatin n beṭṭu, di teswiɛin deg ur d ufint lejwab tuttriwin, yettnadi wallaɣ iḥkimen. Assen deg idaq ṛṛuḥ i d- yessuter i yiman-is inig. Tirza tesṣawaḍ ɣef yiɣbula n tafat. Xas tenǧer tfidi iḍarren, idim yerɣan yesmendig ifadden. D akessar neɣ d asawen abrid ad yeknu acku d lebɣi i yettsewwiqen. Tamurt tesɛa tiɣemmar !
Deg At Jennad neɣ deg At Dwala. Di larebɛa Nat Iraten neɣ di Micli. Deg At Yanni neɣ deg Yiɣil Ɛali. Deg Ugni Yeɣran neɣ deg Icerɛiwen. Deg At Aḥmed neɣ deg Ilulen ɛussen yizemniyen ! Amedyaz ( Zedek Mouloud)i d- yelmen timusniwin akken ad tent- yenneḍ ɣef Yigawawen yefka-d amazan nettraǧǧu irkelli : Ma terreẓ tecbaylit d Muḥya i d- isuɣen, ma yewḥel umenṭas d Sliman i aɣ- d- yettlaɛin, ma temxundeq Tewrirt Musa d anza n Matoub i d- yuɣalen, ma tuli tagut ɣef tewrirt yettwattun d Lmulud Mammeri i aɣ- d- yettmalen, ma yennuɣna mmi-s n ugellil d Mulud Ferɛun i ad d- yettlummun, ma yeɣli uɣaled n nnif d Ṭawes Ɛemruc i d- yettsuɣun :
A tagelda n tatut
A tiɣremt n lemḥayen !
Ma yettinit yixef n tmeṭṭut
Yules-d lebɣi mertayen
Win yenwan tedl-it tagut
Aman fell-as i mmaren
Win yenwan yeffeɣ tagut
Aman di tfekka-s kkawen
Xiḍ neɣ seɣres
Zizdeg simes
Lxiḍ anda akken yeqres
Din i t-teḥbes !
Ait Slimane Hamid