Xemsin n yiseggasen zrin tura ɣef timunent n tmurt n Lẓẓayer. Ger wayen yufan leqrar deg-s d wayen ur nuffi tamselt n tamaziɣt( yettweɛazlen, yegujlen, yenuɣnan) ɣer ass-a ur iban amek i d-tifrat-is. Imenɣi ɣef izerfan n yidles amaziɣ , yebden di lawan n umussu aɣalnaw ur yemlal-ara d iswi wuɣur yesfilit menbeɛd tufɣa n unakcem aṛumi di 1962 Ayen zerɛan imeɣnasen n tagnit-nni am Omar Oussedik, Ould Hamouda, Benai Ouali, Mbarek Ait Menguellet… ur d yefki ara iguma yettraǧǧu uɣref amaziɣ ama di lawan n tegrawla n 1954 (imi taluft tuɣal ɣer ger waciwens sebba n trad akked d Franṣa) ama menbeɛd timunent imi asuter n yidles akked d nekwa tamaziɣt mdarkalen ɣef « nekni d aɛraben » s wacu isuɣ Benbela tlata iberden azekka-nni n tilelli ! Tamselt n timadit tamaziɣt ɛaben imeɣnasen, imyura, imedyazen, imusnawen si 1949 ɣer ass-a teqqim tɛlaq ur teddir ur temmut. Deg abrid id yenǧer umusu adelsan amaziɣ yezdi usirem ɣer layas. Amusu-agi a beɛda win id iḍefren tadyant n yibrir 1980 yesuḥeb di later-is lebɣi n tugdut akked d izerfen am akken diɣ yessa d ineẓman , d asḥisef, d facal,d lexdaɛ, d wayen yak yellan d aɛawiq.
Lounis Ait Menguellet yellan d aktay n yimenɣi n ugdud aqbayli ɣef nekwa-ines yerra lwelha ɣer unect-a deg iffar-agi :
Taqsit-ik tugi ad tefru
Xas akken ɛaden wussan
Ma teriḍ-tt-id d asefru
Xas rra- s leṣab i yitran !
Ahat armi d tadyant n tafsut n imaziɣen deg aseggas n 1980 id tufrar tadyant n yidles amaziɣ s annar akken ilaq. Tamaziɣt ɣef qedcen s tufra kra n imeɣnasen am Besaid Mohand Arab, Mouloud Mammeri, Sadi Sadi, Ferhat Mheni, Salem Chaker….ɛaben di tmedyazt-nsen imedyazen am Benmoḥamed, Belhanafi, di ccna nsen icenayen am terbaɛt n imaziɣen imula, idir, Ait Menguellet, Malika Domrane ; tcereg tignawt akken ilaq defir timesbaniyin n Lwed Aɛissi. Iɣmisen n dunnit merra wwin ɣef usturer n waɣref n yidles-ines. Tasedart tamezwarut ɣer tudert n yidles amaziɣ sbeden,-tt arrac d teḥdayin yellan deffir taluft n Ibrir 1980. Imenɣi agi ikecmen amezruy ran-t-id deg ifyar imedyazen akked icnayen n tmurt n Leqbayel :
Amacahu
Ɣef adara asen mi id terra ṣṣut
Lhiba-s tewwḍed s araw-is
Amacahu
S idmaren i tqabalen lmut
Seɛrqen i uɛdaw later-is( Ait Menguellet)
Neɣ :
S skikda iten id fkan
Ttcabin s ilfan
D tirebɛ ɣer tizi a leḥun
Ɣer times ur nesɛi duxan
Isufa uẓan
Mi id ṣuben wat wagenun
Lḥakem bedden nejmaɛen
I ubhim nnan
Ad yinni ayen as yenhaywun( Matoub Lounes)
Neɣ :
Tafsut n Tizi Wezzu
A lugfan nneɣ ur negzi
Yemla-aɣ-id amem ara nelḥu
Deg ubrid n tigrawliwin( imaziɣen imula)
Amusu adelsan amaziɣ yewwid aṭas n tikta yefkan aẓar di timeti , ger asen-t asget n tutlayin di tmurt, izerfan n umdan, tedɣemt timetit, afraq ger ddin akked tisertit. Tikta-agi d t- id i tezzin di lawan-nni ( isaggasen n 1980) di tsekla i d-yettefɣen imiren s tufra s tawil n tasɣunt « tafsut » ɣef yella Salem Chaker di lmendad. Inelmaden yellan d allal yeṣawaḍen tikta-agi ɣer yal reḥba di tmurt zdin timeɣnast-nsen ɣer tin n yicanayen n tmurt n Leqbayel yuɣalen d nitni i d-imsiwḍen n tiɣri n wagdud akkin agemaḍ acku di lawan-nni ddew uzaglu n ukabar awḥid( FLN) ulac tawil ( iɣmisen, radyuwet…) akken tawacult tagraɣlent ad tẓer acu yesutur uɣref Amaziɣ. Icenayen iqbayliyen yettwasnen am Idir, Matoub Lounes, Ait Menguellet ɣefr tama n yemyura Kateb Yacine, Mouloud Mammeri ɛabben taluft wwin tiɣri n wagdud ɣer leǧnas meṛṛa. Meɛna am yal amusu id yettllaeln ,xas yesuḥub tirga n yimal ifazen, tucar n tisertit zgant ggunint. Imeɣnasen n umussu adelsan amaziɣ url lin ara ddew yiwen n llem , ddew yiwen usekud ! Yal wa anwa leqwhi wuɣur imal  ,; wa d ayefus wa d aẓelmaḍ, wa d anemlay wa d asihran : deg akken xerbent tikta, yerwi uẓeṭṭa armi ayen yezdi yidles tferqi-t tasnekta( idéologie) d iḥricen . Amgared akked n beṭṭu ger watmaten n yiwen n yimenɣi iban-d ɛinani deffir tadyant n Tubar 1988 asmi amur n yimaɣnasen n umusu adelsan amaziɣ qlalḥen ɣer usbedi n yiwen ukabar n tisertit( RCD) wiyaḍ qnen ɣer ukabar yellan d arbib-is (FFS). Taluft-agi n beṭṭu ger watmaten n yiwen umenuɣ d asentel ɣef ccnan aṭasn yimedyazen n tmurt n Leqbayel :
Aṭas iɣ d ggen n ccum ¨
Ǧǧen-aɣ deg unezgum
Nettḥiri ad yali wass
Mazal la sawalen i lqum
Ad ččen cilmum
Isen id yeǧǧa Karl Marx ( Matoub Lounes)
Neɣ :
Tiɣersi teḥwaj tafawet
Tafawet tekka-d si tiɣersi
Deg uksum-nneɣ ila ntett
Nettɣumu ljerḥ s yimmi
Nessen a nehḍer tidet
Ad as nezzi ticerket
I gma-t-nneɣ mi ara d yesteqsi !( Ait Menguellet)
Amek i – ixef-is ? Amek i d-tagara n umenuɣ ? Amek i – imal n yidles Amaziɣ ? Ass-a ɣef akken nettwali aṭas n iɛawiqen i- yettwaksen ! Tamaziɣt tuɣal d tutlayat taɣelnawt di tmindawt n tmurt( i Lmaruk d tutlayt tunṣbibt), tekcem di lakul, aṭas n yedlisen id ttefɣen s tmaziɣt, aṭas n tfaskiwin i d-yettilin ilmend n tasekla neɣ idles amaziɣ, amezgun s tmaziɣt yettenerni, tella tilibzyu s tamaziɣt…maca deg ixef n yal win yeṭṭfen di tjadit-ines yella uḥulfu d akken tidet mazal ur nedli fell-as. Amenuɣ yettkemil ? Lejwab ɣef tuttra yella deg yifar-agi n Lounis Ait Menguellet :
Taqṣit-ik tebɣa ad tekfu
Xas yuffa-tt-id kul zman
Xas ad teseɣzef asaru
Yiwwas ad tḥabsen wussan !
Ait Slimane Hamid

