Imaziɣen am kra n yegduden nniḍen amezruy-nsen tewwit tatut, acku ur turin ara. Ansayen d yedles n lejdud-nneɣ ur yeqqim deg-s wacemma. “Ayen yak d-ettawin imezwura- nneɣ illa-d kan s tmenna, mačči s tira, armi kra ijla-yaɣ (iruḥ-aɣ) i nekni id d-irnan deffir-nsen. Amezwaru id d- ibedren imaziɣen deg umezruy d amazray ( l’historien) agrigi Iṛudut di lqeṛn n xemsa uqbel talalit n Sidna ɛisa. Seg wassen ar almi ɛeddan ɛecrin n leqṛun yiwen ur yuri fell-asen ar almi d-yusa Ibn Xaldun. Isnulfuyen d tudert-nsen iwwiten waḍu, ur d-yeqqim deg-sen wacemma», id d-yenna Mouloud Mammeri deg wedlis-is” Inna-yas Ccix Muḥend”.
Awal iṣaweḍ ad isemnaɛ aṭas deg tatut, maca amur ameqran tḥewṣit.Ger temsal id d-icelqef wawal di tittin ad d-nader tamedyazt n Si Muḥend U Mḥand. Amedyaz-agi d yiwet ger tgejda n tsekla tamaziɣt. Ilul ger 1840 d 1845 deg Icerɛiwen (Larbɛa Nat Yiraten n tura). Yemmut di 28 bujambeṛ 1905 di ɛin El ḥemmam. Aṭas n imusnawen, imnuda d yemyura id d-igren iman-nsen ɣer wennar akken ad d-sbuḥten isefra id d-yeǧǧa Si Muḥend U Mḥand. Gar-asen Amar n Saïd Boulifa id d-izedmen ayen yufa n isefra ɣer yemɣaren d temɣarin deg wedlis yura deg 1904. Deg 1960 d Mouloud Feraoun id d-yessufɣen “Isefra n Si Muḥend U Mḥand” s tṛumit. Deg 1969 yeffeɣ-ed ɣer temkerḍiyin (les librairies) « Inna-yas Ccix Muḥend » yura Mouloud Mammeri. 1997 d yiwen umeṛṛiki, Mohan Ouramdane, id d-yewwin awal
ɣef tmeddurt d isefra n umedyaz-agi. Younès Adli, netta, izedem-ed ayen d-yufa. Ma d win ikennan amedyaz-agi ɣer Baudelaire, Abdennour Abdeslame, ihder-ed ɣef temsal icerken sin n yergazen-agi.
Si Muḥend U Mḥand, yeggulen ur d-yeqqar asefru snat n tikkal, yewwi-d awal ɣef tayri, dunnit d tmettant, tameṭṭut, tissit, yir zher, lmektub, ddin, laman, tagmatt, tamuḥqranit, tikerkas, amenṭer, lɣerba…Maca asentel ɣef ayeg iyessefra aṭas d win n tameṭṭut. Taneggarut-agi tekfa-yas axeṣṣar, tesselb-it, tin iwala ad tekcem s ul-is w’ad imenni ad tili d zaǧ-is. Deg waṭas isefra ad tafeḍ yetteglam ( il décrit) tafekka-s d thuski-s (cbaḥa-s). Gar-isefra ihda i tlemẓit ad d-nader wigi:
“Alǧeyya seg was n lexmis
Tṣubb ar lehl-is
D ccac imxebbel ay telsa
Teṭṭef lemri deg ufus-is
Tettwali udem-is
Zzin-is acḥal yelha
A win tt-yufan d zwaǧ-is
Ad yaɛmer wexxam-is
Tamɛict ɣer Rebbi ay tella”yenna daɣen:
”Ufiɣ taqcict f tewwurt
Telsa-d taqendurt
Txerreb-itt-id d isura
Teqqen axelxal n ddeḥ
Teffeɣ-ed ad tmerreḥ
Ay tuɣ d abrid n tala
Tewwi-d taqemmuct tejreḥ
D ssxab irreḥreḥ
I wi aɛzizen m’ad itḥaya”
“Ufiɣ-tt tbed ɣef lluḥ
Lqed d amecṭuḥ
Layun am tid n ṭṭawes
Mi qimeɣ yid-es ciṭuḥ
D laqel iruḥ
D aksum irab ɣef yiɣes
Tekreḍ a Aziza ma ad nruḥ
Tamurt la tettfuḥ
Ad naɣ abrid ɣer Tunes”. Yenna-d asefru ɣef iɣilifen d lemḥayen
“Nnaɣ a Rebbi ay urfan
Medden akk aɛfan
Nekk mazali deg iɣilifen
Mači yiwet id d-yerzan
Iɣeblan qwan
Ketṛen-t felli lemḥayen
Taxxamt-iw ɣef lkifan
Rrwiɣ icerfan
S ufus-iw heggaɣ lekfen »,
“Yak qessam yecceḍ-as leqlam
Yegla s imeɣban
Amezwaru d nekk-ini
Albaḍ tṣeggem-as ussan
Yekfa di ttexmam
Yečča lexrif d acetwi
Ma d nek d tawenza n ṭlam
Xedmeɣ ur iban
Iɣeḍri sidi Rebbi”
Imdanen ttwalin deg isefra n Si Muḥend U Mḥand d timsirin (leçons) n dunnit. Aṭas id-lemden seg-sent. Lǧil ittak-itent i wayeḍ. Tamedyazt-is tuɣal d lɛinṣer ansi id d-sudmen aṭas n yenzan (les proverbes). Ger wid nesseqdac yal as ad d-nebder: A nerrez wala ad neknu, isebb lexrif di ccetwa, xedmey tettali ṭlaba, yir tagmatt am kalitus ɣas ɣezzif messus mbaɛid i yerra tili, ḥkiɣ i wedrara yenhed, rriɣ-as tadimt i wul,…
Zenia Thiziri