Tira, tasuqilt akked tserwest deg tsekla n teqbaylit : amedya n tmezgunt Si Leḥlu n Muḥya

Partager

Aḥric 1u Deg uḥric-a amezwaru, ad d-nemmeslay ɣef umezruy n umezgun n teqbaylit neɣ n tmaziɣt s umata akked tewsatin-is.

Yeṭṭuqet wawal deg yiseggasen-agi ineggura ɣef tsekla n tmaziɣt neɣ n teqbaylit, ama d tasekla timawit, ama d tasekla yettwarun. Ayagi ur d-yelli ara kan akka imi llant aṭas n tmental (ssebbat) i yessawḍen ad yefti wawal ɣef tallit-agi n uɛeddi n tsekla tamaziɣt seg timawit ɣer tira neɣ seg tsekla tansayt ɣer tsekla tatrart. Deg tazwara, tasekla n teqbaylit ɣur-s amḍiq d agejdan gar tsekliwin n Tmaziɣt. Tella zik-nni tetteddu kan s ubrid n timawit d leqrun, acku urǧin i tella tmurt n leqbayel (timura n yimaziɣen s uamta) tethedden seg zzman-nni aqbur armi d tizi n wass-a ! Yal mi ara yeffeɣ umnekcam, teḥṣiḍ d wayeḍ i yeṭṭfen amḍiq-is, dɣa tezga tmurt teffeɣ i ufus n yimawlan-is. Ula d tutlayt d yidles akken i asen-teḍra. Daɣ-netta awal yettwanna, yr yettwaru. Riɣ ad d-iniɣ s kra yellan d tutlayt, d idles d tigemmi n warraw n tmurt, wa yettalḥaq-it kan i wayeḍ seg yimi ɣer tmeẓẓuɣt, mebla ticraḍ n tira. Ass-a, tbeddel teswiɛt, yeɣli ẓẓerb n tugdi d ugdal i ikerfen taqbaylit. Tura, la ttaɣen yimdanen tannumi d tira, ayen iwumi qqaren yimussnawen n tutlayin ‘’Aɛeddi seg timawit ɣer tira’’. Daɣ-netta kksen akukru d leḥya armi faqqen d wazal yesɛa wayen yakk yuzzlen seg yimi ɣer tmeẓẓuɣt. Ha-t-a wayen yakk yeqqnen zik ɣer timawit yuɣal, ass-a, yettujerred ɣef lkaɣeḍ. Maca tura laqent kra n tuttriwinn : Amek i tettuɣal tsekla si timawit ɣer tira ? D acu-tent tewsatin n tsekla swayes tettuɣal teqbaylit seg timawit ɣer tira ? Tettwabḍa tsekla n teqbaylit ɣef sin n leṣnaf : Tasekla taqbaylit tansayt akked tsekla taqbaylit tatrart. Ṣsenf amezwaru, yezdi tiwsatin n tmedyazt, timucuha, tiqṣiḍin d temseɛraq (d ayen akken i d-yeddan s ubrid n timawit) ; ma yella di ṣsenf wis sin, ɣur-k daɣen tamedyazt (yettwarun neɣ yettwacnan), ungal, tullist d umezgun, d tiwsatin i d-yeddan s ubrid n tira. Deg umahil-agi, dɣa, newwi-d awal ɣef umezgun n teqbaylit akked yiẓuran-is. Ɣef yimezwura i d-yuran deg tewsit-agi d tutlayt n teqbaylit ḥesri. Gar yimyura-agi i yessulin ccan n teqbaylit s umezgun, d amaru Muḥend U Yeḥya. Ɣef waya, dɣa, ara d-nawi awal ɣef tḥeṛciwin i yessemres Muḥya armi yessaweḍ yesuqel-d amezgun agraɣlan ɣer tutlayt n teqbaylit. D aci i d iswiyen ? D acu-tent tarrayin d yiberdan i yessexdem umaru deg tsuqilt n tmezgunt ‘’Si Leḥli’’ seg tutlayt n Molière (tafrensist) ɣer tutlayt n Mɛemmri (taqbaylit) ? Asteqsi aneggaru : Deg wayen i d-yerra Muḥend U Yeḥya di tmezgunt-agi seg tutlayt tafrensist ɣer tutlayt taqbaylit, wiss ma yella usnulfu aseklan neɣ ala ? Awal ihi ɣef tewsit-agi n umezgun n teqbay

Ṣsenf amezwaru, yezdi tiwsatin n tmedyazt, timucuha, tiqṣiḍin d temseɛraq (d ayen akken i d-yeddan s ubrid n timawit) ; ma yella di ṣsenf wis sin, ɣur-k daɣen tamedyazt (yettwarun neɣ yettwacnan), ungal, tullist d umezgun, d tiwsatin i d-yeddan s ubrid n tira.

lit ɣezzif dayen kan, imi ur idan ara swaswa ansi i d-yuɣ aẓar deg umezruy. Llan wid i yerran talallit n umezgun n tmaziɣt (taqbaylit) ɣer tgemmi timawit, meḥsub amezgun-agi yekka-d seg kra n wansayen iqburen i d-yeslalayen tignatin ideg yettili wayen icuban ɣer umezgun akka am wurar d tbuɣarin ideg yettili umɛezber, tameɣra n unẓar, amɣar uceqquf, aɣenǧa n tefsut,…atg. Mebla ma nḍerref kra n tfaskiwin i d-yettilin di temnaḍin n tmazɣa, akka am tfaska n Wayrad i d-yettilin yal amenzu n yennayer di temnaḍt n Wat Sennus di Tlemsan. Tin ɣer-s, llan kra n wansayen ddan-d akked yimnekcam i d-yemḥezwaren ɣef tmura n tmazɣa, ladɣa ɣef tmurt n leqbayel, akka am Yiṭurkiyen i d-yewwin yid-sen ansay iwumi semman ‘’Lkaraguz’’ asmi i d-kecmen ɣer tmurt-nneɣ. Ansay-agi, nezmer ad t-naf akk di temnaḍin timaziɣin n tfarka n ugafa. Si tama-nniḍen, llan wid i yerran talallit n umezgun s teqbaylit ɣer usnulfu n yimaruyen n umezgun, akka am Muḥya ; meḥsub tilin d tlallit n umezgun s teqbaylit, yella-d sɣur imaruyen iqbayliyen i iqqaren timezgunin n yimyura n umezgun agraɣlan, ladɣa n tmurt n Fransa, imi ayen yezdin amezruy n tmurt-agi d win n tmurt-nneɣ, yezdi daɣen tisekliwin d yidelsan-nsent. Ttbut, dayen akk i d-yerra Muḥya seg tsekla tafrensist ɣer tuttlayt n teqbaylit : D tamedyazt, d timucuha, d amezgun,…atg. Iɛedda-d umezgun s teqbaylit ɣef setta n talliyin deg umezruy : Tallit tamenzut (1945/1954), tallit tis snat (1954/1963), tallit tis tlata (1963/1980), tallis tis rebɛa (1980/1988), tallit tis xemsa (1988/2001), ma d tallit taneggarut (2001/2011). Ma yella nger tamawt ɣef wamek i bḍant talliyin n unerni n umezgun n teqbaylit, ad d-naf belli ayagi iteddu i lmend n talliyin n umezruy akked tlufa tisertiyin i tedder tmurt n leqbayel seg wasmi i yefra ṭṭrad-nni wis sin n umaḍal (Ṭtrad agraɣlan 1939/1945). Aya d ttbut belli amezgun iteddu akked tlufa n ugdud akked tlufa n tmetti ideg yettidir. Awal, ǧǧan-t-id yimussnawen «Amezgun, d tamrayt ideg yettwali ugdud iman-is ». Seg umezruy n umezgun n teqbaylit, ad nɛeddi ɣer taggayin n umezgun n teqbaylit : taggayt tamezwarut d amezgun ikecmen di taywalt, ama d amezgun n rradyu, ama d amezgun yettwaskelsen deg ttawilat atraren n taywalt (tisfifin, iwnisen ussiden,atg). Taggayt tis snat d amezgun n tddukkliwin tidelsanin i d-yessulin geddac n tmezgunin ɣef yisuyas n wacḥal d amḍiq deg tmurt-nneɣ (ama deg tesdawiyin, ama deg tudrin, deg yibraḥen neɣ deg wannaren n waddal, imi ur llint ara aṭas n tzeɣwa n umezgun). Ma yella Ma yella d taggayt taneggarut d tin n umezgun yettwarun (ama di tesɣunin, ama deg yiɣmisen, ama deg yidlisen n umezgun s umata). Dɣa, ɣef taggayt-agi n umezgun yettwarun i nesseɣzef awal aṭas deg tezrawt-nneɣ, imi ṣsenf-agi yuɣ amur ameqqran deg umahil-nneɣ, tin ɣer-s tamezgunt n’’ Si Leḥlu’’, teffeɣ-d d tira deg tesɣunt ‘’Awal’’ uqbel ad tettwasekles deg tesfift, u uqbel tt-ssalin deg yisuyas n umezgun…Yettkemmil

Amar Laoufi

Partager