Yeqqar Che Guevara ( 1928-1967): « di yal teswiɛt, illi-t d wid yettḥulfun,deg ixef n yixef-nwen, s waxbac i- ixeddem lbaṭel di taswin n yegduden. Illi-t –as di lmendad ay ansi i d-yekka ay anida yeḍra di ddunit. Ala win yedden deg anmek n wawal-a i yellan d agrawli aḥeqqi ». Tagrawla ttargun-tt widen tetthuzu targit, u tattaǧǧa-ten ad amnen belli zmeren ad bedllen i zzman tikli. Ambadel saramen-t wid meḥqen iɣuraf n idabuten isnarafen ( dictateurs) , ttnadin fell-as waklan yellan ddew uzaglu n yinekcamen, ccenun fell-as imedyazen yenwan ma yers wawal ɣef lejruḥ , du leqrar ad yejbu ddwa ḥellu. Victor Hugo(1802-1885) si tama-s yenna : « am assif id yugmen aman si tiregwa timecṭuḥin, tagrawla tettegmed urfan seg inuɣniyen imecṭah» .
Di yal tallit di yal amkan, azger yessen anwi i d-gma-s. Ddunit teselmed-as belli gma-s n tidet d win wukud yetmaḥen. Tagmet( yettilin tikwal d aɣilif) teččur d tilufa. Win itt-isuman , ad yeff belli di tillawt yezdew ɣef uɣrab n iɣelblan akked usḥisef. Imenɣi, ɣef tiɣawsiwin nenwa d tuɣrisin(sacrées), yesmed amur-is n texnanasin. Win it –iḍefren iɛamed ad yessew tidi n lemrar, iɛamed ad yeddu d asfel i tiktra yeḍfer. Ulac abrid ur neṣɛi tučḍa, ulac amecwar ur nessɛi amud n isananen. Akka i d udem n tagrawliwin. Temẓi tesdukul irgazen yuggin kenu zdat n lbaṭel .Tesdukel-iten akken ad sussin, deg annar n tirga , iḍerfan n usirem. Imɣi s wacu i d-gman, skud-it d alelaq, iḥamel ad yetḥanec akked d imɣan nniḍen akken ad yekseb ifaden s wacu ara iqazem lewɛer it-yegunin deg unegmu ines ɣer tanfalit. D tadukli-nni( tin id ilasen i tagrawla) i-yettaǧǧen ljedra n umenuɣ ad tefk iẓuran deg timeti akken ad tezdi ɣer yixef-is iswi yettuɣalen i wagdud d niccan. D tadukli tamenzut , yenwan ad tezwi tindaw ɣef allen, ad teqlaɛ tamuḥaqranit seg iẓuran-is, is yettagen i tikli afud . Deg inaw (discours) n- yegrawliyen, awal n tagmet akked tadukli yefti ɣef yal aḥiḥa, ɣef yal taɣawsa am akken is yenna Matoub : « ggulen ur ḥenten, tamallat att-id ksen , mebla ma tufeg tsekurt », neɣ diɣ Ait Menguellet : « teggulem ad yekfu lbaṭel, yir tikli yid-s ara ttemṭel, tebdem teggulem att-kamel, mennaɣ ad ttewḍem ».
Akka i beddun tagrawilin, s tuget n usirem, s tuget n tabɣest, s tuget n tasa, s tuget n wawal, s tuget n usfliet… Maca mi zrin wussan , d asmendeg-nni i d-yeslalen tadukli d netta ara yuɣalen d nafex ara yettṣudun tirget n beṭṭu.
Akka i d-udem n temẓi( yeččuren d nniya) ikenfen ɣef ijujaḥ n tagrawla. Am akken is yenna Matoub : « tkelxem-iyi di temẓi/ xelṣeɣ ayen ur d uɣeɣ ». Tawla-s( tin n temẓi yesmuhbulen) tettega afriwen i win ur tten-neksib . Temẓi testehzay s tugdi, teskeɛrir s rẓana, tettagi aseḥseb. Yeqqar Matoub deg anamek n wawal : « ifuk waḍu n lemḥiba / iluḥqed waḍu n tadukli/ yewwi-yi yid-s qbala/ yesḍel-iyi deg yifri/anda ma llant tilufa / yid-sent yakk izewji-yi/ ur d asen tebriɣ- ara/ armi cebeɣ di temẓi ». Temẓi am tagmert tillalit, inurar yakk ines. Maca xas temzi tezmer i waffug , tuget di lawan ifariwen ( tekseb temẓi) ur safagen ara sani yenwa lxaṭer.
Deg atas n tikwal , akken ad yewweḍ umdan neɣ agdud, ɣer lebɣi-s ilaq att-yecrew terɣa. Ilaq ad iqazem akesar akked usawan. Ur telli tuggint n taḥbult mebla taruzi n tmallalin. Ur d tmeqi ṣṣaba mebla ma yettwakrez wakal. Ur d yettek uɛaqa uzemur zit ma ur iɛedda deg iɣuraf. I kra ilaq kra ! Win ur nefki kra ur d yettawi kra. Ur ifettu useklu alama ijerb siḥq n cctawi. Akka i d-lkar n tudert !
Abrid , xas ma deg-s yedda uḍar , ul yeẓra ɣer zdat d amuckendew ara yeffeɣ . Ɣef tizi n ufran, yettlal-d umgared ger wid yesdukel umenuɣ , ttnulfun-d isufar n beṭṭu ger wid yesmlal lebɣi. Tuttra teggar-d iman-is s yiman-is ɣer tabḥat n umeyyez : anwi i d-abrid ay abrid ?
Werdin , amrar –nni yezdin widen yeggulen ur ḥenten ad yekkes lbaṭel , yefti d iseɣwan yeggan izuraz s wacu ara kerfen- lebɣi, semɣin ticrurin ara ikeblen tazmert. Iseɣwan ttensarend ansi ur yebni ḥedd akken ad qnen tadukli, ad ccuden tegmet s rebg n tmenqas. Isufar n teɛdawit ḥalsen-d d igafuren si tignawt n ucerig akken ayen xaḍen yifassen iḍelli, at sɣersen wuglan n nḥas azekka-nni. Yennuɣ uẓelmaḍ d uyefus ulama qnen ɣer yiwet n ṣṣura. Akka i d udem n temɣer, tenker ayen ɣef tezdew temẓi. Yeqqar Ait Menguellet : « Mkul wa yenna d nekk i-izewran/ ka xedmen ɛacra/ at yexdem yiwen/ur tḥamelem ara awal n tadukli/a Ḥmed Umeri/ iɣaben am yitri ».
Amenuɣ ɣef yidles amaziɣ ur tezgilen-t ara timsal-agi id nebder yakka. Deg isaggasen n sebɛin, awal yuzlen imir deg inaw n imeɣnasen neɣ n imedyazen iɛaben taluft, yezzi ɣef tadukli ger watmaten tecrek yiwet n tadyant. Tuɣac yecna Ferhat, Idir, Ait Menguellet, Matoub di lawan-nni d amedya ɣef anect-a. Ṛay imir yedukel ɣef yiwen yiswi : aḥareb ɣef timadit, asefti n tutlayt akked idles amaziɣ. Tagmet id yersen deg lawan-nni ger leqbayel ur ittek yicer n lmaṣa ger-asen. Ait Menguellet yefked udem i tadukli-agi asmi is yenna : « amacahu/ ɣef udrar mi id yerra ṣṣut/ lhiba-s tewwḍed s arraw-is/ amacahu/ s yidmaren itt-qabalen lmut /seɛerqen i uɛdaw later-is ». Tersed tagmet ger yemdanen, nwan d ayen kren i talafsa akken as sifgen aqaru. Meɛna ger nniya d tiḥerci , tardest kan neɣ imi n wucan i yellan d tehri. Iccerig, di tili, yetthegi insisen ara d yewwin agu yeseɛraqen i lebɣi lebɣi-s.
Tasnakta, udmawen n umenuɣ ggan tilist ger widen tezdi temẓi. uɣalen ferqen am ibawen ɣef luḥ. Yewwi-ten waḍḍu n leɣrur am iɛaqayen n yejdi yezwi « Siroco » ur ẓrin anta taneẓruft deg ara rsen. Yeqqar Ait Menguellet : « fken affus widen si numen iḍeli » neɣ « ah agma ɣas mmel-iyi/ ma teqbaylit i nettnadi/ neɣ ma d akursi i nebɣa ». Matoub si tama-s yerna deg awal yenna « s ukersi teɣṣeb tezla » neɣ diɣ « anda-t uqbayli iṣaḥen/d tisegnit daxel n walim/ ur iban umdan yeɣran/ ur iban win yellan d abhim/ assen mi d neffeɣ s iberden/ ziɣen akken ad nawwi imekwan/i si flan akked si flan/ ass-a mkul wa anda yeqqim ». Yekcem usirem ɣer daxel yiciw-is.tebra lhiba i wallen-is. Yendel udem n tisas. Yekna senjaq n tirugza. Widen tezdi temẓi s ufezqi n tagmet, bernen aciwen, kecmen reḥba n umberez beyger-asen. Uɣalen d tamaten icenga. Mkul wa yeqqar aḥeq Nekk almi ur d yeqim la « Kečč » la « Nekk ». Di tagnit n ṭlam, ifeṭiwej n tafat yella ɣer at tizumna. lewcayer werǧin frent, d neknii-ihuben tamuɣli . Yenna Slimane Azem : « temẓi-nsen tesggel-iten/alama muten/ ar d amḥamalen seg wul/ ma ttemɣert tesḥenet-iten/ armi ttembarazen/ din-a it-ɣabeḍ a lmeɛqul ».
Ait Slimane Hamid