Mohand Arkat, d amaru s tmaziɣt. D yiwen seg tigejda n yidles amaziɣ. S lferḥ d ameqqran i d aɣ-d-yerra ɣef yisastanen-nneɣ.
Aɣmis n Yimaziɣen: deg tazwara anwa i d Mass Muḥend Arkat ?
Mohend Arkat : luleɣ ass n umenzu deg waggur n yennayer 1958, di taddart n Ikhelouiéne i d-yezgan deg tɣiwant n Ait Aissa Mimoun, di tmurt n Leqbayel. Lliɣ d aselmad n tutlayt n tmaziɣt, u d aselmad n tutlayt n tefransist deg uɣerbaz alemmas (C E M) Mohmmed Abboud n Ikhelouiéne. Uriɣ yakan deg waṭas n yiɣmisen, yecban, La Dépêche de Kabylie, Iẓuran, 20 Minutes n tmurt n Fransa…atg. D aneggal d amaru atrar s tmaziɣt, imi uriɣ yakan kraḍ n wungalen s tutlayt n tmaziɣt, iɣef ara d-nawi awal deg tdiwennit-agi. Ma tezemreḍ ad aɣ-d-temmeslayeḍ ugar ɣef yiman-ik, ladɣa deg wunnar n tẓuri? Leqdic-iw deg umussu adelsan amaziɣ d ayen ẓran akk medden, aṭas n tiddukliwin tidelsanin ukkud qedceɣ. Gar-asent : Tala n Tussna n lwilaya n Tizi Uzzu d tiddukla «Tiɣri n At Jennad …atg. Sazregeɣ-d daɣen aṭas n yidlisen ama s teqbaylit ama s tefransist.
Imelmi tebdiḍ tira ? D acu i d-ak-yessawḍen i wakken ad terzuḍ ɣer tira n wungal ?
Bdiɣ tira n yidlisen deg useggas n 1998, asmi sεiɣ 40 n yiseggasen deg leεmer-iw, i d-suffɣeɣ adlis-iw amezwaru. Ussan-nni, lliɣ d aselmad deg uɣerbaz alemmas Mouhmmed Abboud. Xas akken tira ḥemmleɣ-tt asmi lliɣ d anelmad deg CEM.Ma d tamentilt i yi-ğğan ad awiɣ abrid n tira, seg wasmi lliɣ d aselmad i wallaɣ belli ahil n uɣerbaz azzayri d ilem, ur yeddi ara d wayen yeḥwağ ugrud. Inelmaden ur sawḍen ara s wahil-agi ad snernin tiktiwin d tmussniwin-nsen, am wakken qqaren: “Am win yettεawaden i yiɣsan asewwi”. Ulac amaynut deg-s, ladɣa win n tmaziɣt. Dɣa, xemmeɣ i wakken ad d-aruɣ ayen ara ten-iεiwnen, s-way-s ara d sfaydin meqqar.
Ahat tirmit-ik deg uselmed n tmaziɣt, tεawen-ik aṭas deg tira s tmaziɣt, mmeslay-aɣ-d ɣef wanect-a ?
Asmi lliɣ d aselmad, ssarameɣ tamaziɣt ad tuɣal, ad tesεu amkan deg tudert-nneɣ n yal ass, ad tili d tutlayt ara yesseqdac umdan, i wakken ur tettɣimi ara d tuffirt. D tidet tirmit-iw deg uselmed n tmaziɣt, tεawen-iyi i wakken ad aruɣ ungalen yerna s tmaziɣt. Am wakken ttaruɣ akk s tutlayin-niḍen.
Meslay-aɣ-d ɣef udlis amaziɣ ladɣa ungal, imi kečč s timad-ik d aneggal ?
La ttwaliɣ d akken adlis amaziɣ ladɣa ungal, d amaynut gar tewsatin-niḍen n yidlisen, xas akken llan wid iεetben aṭas, asmi tella tutlayt n tmaziɣt tettwanker. Gar wid yuran deg tallit-agi: Belaid Ait Ali, Boulifa, Mouloud Mammeri…atg. Zemreɣ ad d-iniɣ belli ungal amaziɣ, ur yewwiḍ ara ɣer umkan i d as-ilaqen.Adlis amaziɣ, ilaq ad yili am netta am yidlisen-nniḍen, imi tamaziɣt d tunsibt deg tmendawt. Ihi ilaq adlis-ines ad yuɣal gar yifassen n ugdud akken ma yella, mačči ɣer yimaziɣen kan.
Imi kečč telliḍ yakan d aselmad n tmaziɣt, d acu i d tamuɣli-ik ɣef uselmed n tmaziɣt deg uɣerbaz ?
Aselmed n tmaziɣt i ilaqen ad yebdu seg timunent ar ass-a, maca ur yebdi ara almi d 1995. Acu kan agdud azzayeri yettεawan arraw-is i wakken ad yelmed tutlayin tibaraniyin: taglizit, tafransist, talmanit, taṭṭelyanin…atg. Maca ur d as-fkin ara afud i wakken ad yelmed tamaziɣt, i yellan d tutlayt n tyemmat. Ula deg uɣerbaz anida teḥwağ aseggem, ama d ayen yeεnan akud, imi drus maḍi 3 n tikkal i ddurt, ama deg wazal-is…atg.
D acu i d tamuɣli-ik ɣef tira s tmaziɣt s umata ?
S umata, tira s tutlayt n tmaziɣt, tella zik d targit d asirem, maca ass-a, tuɣal d tilawt, d tidet, u dayen i teḥwaj tmaziɣt aṭas ass-a. Di tԑecret-ayi taneggarut, la nettwali d akken aṭas ara d-yesuffɣen idlisen deg yal aḥric n tẓuri neɣ n yidles, d ayen yesseferaḥen aṭas.
Ma nuɣal-d ɣer tira-k, anwa adlis i swayes tettwasneḍ aṭas?
Adlis i swayes ttwassneɣ mliḥ, d win yuɣalen am nekwa-w, d ungal-nni n « Abrid n tala », iwumi i d-εawdeɣ asizreg-is ukuẓ n tikkal, xas akken ungalen-iw ttwassnen akk.
Achal n yidlisen i d-tessufɣeḍ yakan ? S wacu n tutlayin i d-ffɣen ?
Seg 2009 ɣer ass-a, sazergeɣ-d 3 n wungalen s tutlayt n tamaziɣt, amenzu yella-d deg useggas n 2009, d win iwumi semmaɣ « Abrid n tala ». Ma d ungal wis sin, isem-is « Tameɣra di taddart », suffɣeɣ-t-id deg useggas n 2012. Ma d ungal-iw wis kraḍ (03) « Tiwizi » i d-yeffɣen deg useggas n 2015. Idlisen-agi i tlata deg-sen, ffɣen-d ɣer tezrigit “La pensée”
Acu n yisental iɣef tettaruḍ ungalen-ik?
Isental iɣef uriɣ ungalen-iw, wwiɣ-ten-id seg tmetti-nneɣ tamaziɣt (tajaddit, ansayen, idles amaziɣ…), di tira-w, cuddeɣ-d aṭas n yisental yecban : timetti-nneɣ taqbaylit, tamurt-nneɣ, tayri, tagmat, leεwayed-nneɣ, tiwizi, tudert n uqbayli …atg .
Amek i yezmer wungal ad iεiwen tutlayt ?
Imi ungal yettili-d deg-s uḥraz n tutlayt, daɣen d win i d-yessebganen amek yettidir ugdud-nni, i yesseqdacen tutlayt-nni. Yak s ttawil n yidlisen ladɣa ungalen, i nessaweḍ ad nissin amek ttilin igduden deg tudert-nsen n yal ass, mebla ma nerza ɣer tmurt-nsen. S wungal ad d-tḥelliḍ amkan-ik, wa ad tefkeḍ tagnit i wiyaḍ akken ad ak-issinen yigduden-nniḍen
Amek i ilaq ad yili umaru neɣ umsekar deg tmetti ?
Amaru di tmurt-nneɣ, ar ass-a mazal ur yewwiḍ ara ad yili akken yebɣa, maca ixxddem kan akken yufa. Ilaq ad yili d win yettεawanen timetti, i wakken ad tṣggem iman-is. Imyura, d lemri n tmetti-nsen, d inigan ɣef tallit-nsen, d nutni i d uktuyen n ugdud-nsen. Ilaq ad as-d-llin iẓri, ad as-id-kemzen anida bɣna, ad as-d-mmlen abrid usrid. D acu n yisenfaren i tessewjadeḍ sya ɣer sdat?
Isenfaren mačči d yiwen mačči sin, imi azal n 15 n yidlisen i yewjden i wakken ad d-ffɣen. Imi nekk aql-iyi ɣef uqerruy n tezrigt “La pensée”, dɣa ttezwiriɣ deg wayla n medden, ttağğeɣ axeddim-iw d aneggaru. Sya ɣer tazwara n useggas n 2017, ad d-suffɣeɣ ungal-iw wis ukuẓ, ara yilin d tajmilt i tmeṭṭut.
Awal-ik n taggara…
Nessaram d akken leεtab ad yeffeɣ n tmaziɣt ɣer tafat, tanemmirt-ik a Mass Ʃedwan imi tgiḍ azal i nekk d leqdic-iw adelsan, tanemmirt s tussda i Uɣmis n Yimaziɣen (La Dépêche), imi i yi-yiga amkan deg isebtar-is. Slam-iw ɣef wid i yi-ḥemmlen d imeɣriyen-inu di yal amkan.
Yesteqsa-t : Adaoun Abdelghani